نتانیاهو چگونه انتخابات در اسرائیل را به بن بست کشانده است؟

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: ساختار سیاسی اسرائیل براساس نظام پارلمانی شکل گرفته و نظام انتخاباتی آن چندحزبی است. احزاب در نظام‌های چندحزبی برخلاف نظام‌های دو حزبی برای اینکه حائز اکثریت مطلق آرا شوند کار بسیار دشوارتری در پیش دارند. به عنوان مثال در انگلیس دو حزب کارگر و محافظه‌کار بسته به میزان محبوبیت خود بارها موفق به کسب اکثریت مطلق شده‌اند. این درحالیست که تا کنون هیچ حزبی در اسرائیل به‌تنهایی موفق به کسب اکثریت مطلق نشده و لذا همه دولت‌های تشکیل شده در سرزمین‌های اشغالی از سال ۱۹۴۹ تا کنون ناگزیر ائتلافی بوده‌اند.

ثبات سیاسی در دولت‌های ائتلافی معمولاً پایین‌تر است و به دلیل حضور بیش از یک حزب، استعداد بیشتری برای بروز اختلافات اساسی در آنها وجود دارد. با وجود شکنندگی‌های ساختاری یاد شده تا پیش از سال ۲۰۱۹، وضعیت نسبی رژیم صهیونیستی از این منظر نسبتاً مساعد به نظر می‌رسید. به گونه‌ای که به طور متوسط هر ۳.۵ سال یک‌بار شاهد انتخابات بود. اما از سال ۲۰۱۹ تا کنون چهار انتخابات در این رژیم برگزار شده و پنجمین انتخابات متوالی نیز اول نوامبر ۲۰۲۲ برگزار خواهد شد. در نوشتار حاضر به بررسی علت شکل‌گیری این بحران و تداوم یافتن آن در اسرائیل می‌پردازیم.

شکاف‌های بزرگ جامعه اسرائیل

به طور سنتی در جامعه اسرائیل شاهد سه شکاف بزرگ بوده‌ایم که به ترتیب اهمیت عبارتند از؛ ۱- شکاف مذهبی – سکولار ۲- شکاف راست‌گرا – چپ‌گرا و ۳- شکاف عربی – یهودی.(البته در گذشته شکاف اشکنازی - میزراخی نیز میان خود یهودیان وجود داشت که در سال‌های اخیر چندان اهمیت ندارد.) با وجود این شکاف‌ها در گذشته احزاب مذهبی فعال در اسرائیل با احزاب سکولار به نوعی مفاهمه برای همکاری دست پیدا کرده بودند. همچنین تا قبل از سال ۲۰۱۵ بارها شاهد همکاری میان احزاب چپ و راست بودیم. به عنوان مثال حزب کارگر به رهبری «ایهود باراک» در سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۱ در ائتلاف حزب لیکود حاضر بود. در زمینه شکاف عربی – یهودی نیز تا پیش از سال ۲۰۱۹ احزاب یهودی (که خود از توانایی تشکیل ائتلاف‌های اکثریتی برخوردار بودند) نیازی به کمک گرفتن از احزاب عربی احساس نمی‌کردند. اما از سال ۲۰۱۹ شکاف بزرگ جدیدی در سپهر سیاسی اسرائیل ظاهر شده که اهمیت سه شکاف قبلی را کم کرده است؛ این شکاف تحت تأثیر رفتار سیاسی «بنیامین نتانیاهو»، نخست وزیر سابق اسرائیل و رهبر حزب لیکود به وجود آمده و دو گروه هوادار و مخالف او را به نحوی در مقابل یکدیگر قرار داده که حاضر به همکاری با هم نیستند.

نتانیاهو که برای دومین بار از سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۲۱ کرسی صدارت رژیم صهیونیستی را در اختیار داشت، در طول این دوره ۱۲ ساله رفتاری از خود به نمایش گذاشت که باعث دلزدگی بسیاری از سیاستمدار اسرائیلی شده است. برای مثال در سال ۲۰۰۹ انتظار می‌رفت یک کابینه وحدت ملی با شراکت دو حزب لیکود و کادیما تشکیل شود، حزب لیکود نهایتاً یک کابینه راست‌گرا تشکیل داد. نتانیاهو همچنین در طول سال‌‎های نخست وزیری خود بارها به چپ‌گرایان اسرائیل حمله کرده و آنها را عامل ضعف‌های امنیتی این رژیم دانسته است. در نتیجه دو حزب مرتص و کارگر سال‌هاست پنجره همکاری با لیکود را بسته‌اند. «بی بی» جنجال مهم بعدی را در سال ۲۰۱۴ بپا کرد. وی در حالیکه از سال ۲۰۱۳ رهبر ائتلافی با حضور دو حزب لیبرال یش‌عتید به رهبری «یائیر لاپید» (نخست وزیر کنونی اسرائیل) و هاتنوعاه به رهبری «زیپی لیونی» بود. در دسامبر ۲۰۱۴ لاپید و لیونی را به یک‌باره از کابینه اخراج کرد! در نتیجه این امر لاپید و لیونی هم به جمع مخالفان نتانیاهو اضافه شدند. گفتنی است لاپید که در سال‌های اخیر رشد قابل ملاحظه‌ای در سپهر سیاسی اسرائیل داشته از سال ۲۰۲۱ به اصلی‌ترین رقیب بی بی مبدل شده و در انتخابات نوامبر نیز بخت اول مخالفان بی بی برای تشکیل کابینه به حساب می‌آید.

در سال‌های بعد ویروس تنفر از نتانیاهو به احزاب جناح راست نیز سرایت کرد؛ «آویگدور لیبرمن»، رهبر حزب اسرائیل خانه ما که ابتدا رئیس دفتر بی بی بود و بارها با وی شراکت کرده، از اواخر سال ۲۰۱۸ مخالفت با او را آغاز کرد. لیبرمن سکولارترین سیاستمدار اسرائیل به حساب می‌آید و به دلیل افزایش شدید قدرت احزاب مذهبی در ائتلاف نتانیاهو از سال ۲۰۱۹ از جناح «راست - مذهبی» جدا شد. همچنین مشی منفعت طلبانه و خودمحور نتانیاهو حتی در درون حزب لیکود نیز باعث بروز انشعاب شد. در حالیکه حزب لیکود یک حزب ساختارمند و دارای انتخابات منظم درون حزبی به شمار می‌آید، اما در ۵ سال گذشته نوعی «کیش شخصیت» نتانیاهو در آن ترویج شده و هیچ‌گونه انتقادی از شخص بی بی در آن شنیده نمی‌شود! در نتیجه این روند در اواخر سال ۲۰۲۰ «گیدعون صعر»، عضو ارشد لیکود نیز از آن خارج شد و به خیل مخالفان نتانیاهو پیوست. در نتیجه روند مذکور از ۱۳ حزب اصلی اسرائیل (به‌جز خود لیکود) هم‌اکنون تنها ۴ حزب «شاص»، «یهودیت متحد توراه»، «صهیونیسم مذهبی» و «خانه یهودی» حاضر به همکاری با نتانیاهو هستند. البته با توجه به اینکه حزب خانه یهودی در نظرسنجی‌ها شرایط ناامید کننده‌ای دارد و احتمالاً زیر حدنصاب قرار خواهد گرفت، شمار احزاب موافق نتانیاهو تنها به ۳ حزب محدود می‌شود. با وجود آنکه احزاب حامی بایکوت نتانیاهو امروز به عدد ۹ رسیده اما احزاب نیز در حدود نیمی از ۱۲۰ کرسی پارلمان را در اختیار دارند و همین امر باعث شده هیچیک از دو جناح نتوانند حایز اکثریت شوند.

انتخابات آوریل ۲۰۱۹

اولین انتخابات اسرائیل در دوره بحرانی ۴ ساله اخیر در آوریل ۲۰۱۹ برگزار شد. مهم‌ترین خبر آن مقطع ظهور «بنی گانتز» در عرصه سیاسی و تشکیل ائتلاف بزرگ «آبی و سفید» حول شخصیت وی برای مقابله با بی بی بود. گانتز که سابقه فرماندهی کل ارتش اسرائیل از ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ را نیز در کارنامه دارد پس از سال‌ها نتانیاهو را با چالش بزرگی روبه‌رو ساخته بود. با وجود رقابت شانه‌به‌شانه، حزب لیکود موفق شد با اختلاف ۱۵ هزار رأی جایگاه نخست را احراز کند. همچنین مجموع کرسی‌های جناح راست – مذهبی به رهبری بی بی (با احتساب حزب اسرائیل خانه ما) ۶۵ کرسی شد که برای تشکیل کابینه کافی به نظر می‌رسید. اما وقتی مذاکرات تشکیل ائتلاف میان احزاب آغاز شد، آویگدور لیبرمن به دلیل اینکه وزارت‌خانه‌های کشور، بهداشت، آموزش و پرورش و همچنین دادگستری به احزاب مذهبی داده شده بود، با این روند مخالفت کرد و اجازه تشکیل کابینه را نداد. در حالیکه انتظار می‌رفت نتانیاهو اعلام کند در مأموریت تشکیل کابینه شکست خورده و این وظیفه به گانتز محول شود، حزب لیکود لایحه انحلال کنست و برگزاری انتخابات زودهنگام را به تصویب رساند.

انتخابات سپتامبر ۲۰۱۹

در تاریخ جهان کمتر دیده شده که در یک سرزمین دوبار در طول یکسال اقدام به برگزاری انتخابات شود! دومین انتخابات پیاپی اسرائیل در ماه سپتامبر ۲۰۱۹ برگزار شد. نتانیاهو این تاریخ را تعمداً انتخاب کرده بود چرا که می‌پنداشت معمولاً ماه سپتامبر اقشار سکولار (که عمدتاً مخالف وی هستند) به سفرهای خارجی می‌روند و این امر نتایج را به نفع او تغییر می‌دهد، اما این بار ائتلاف آبی و سفید موفق شد با اختلاف ۳۸ هزار رأی جایگاه اول را احراز کرده و یک کرسی بیشتر از لیکود کسب کند. در این انتخابات نیز هیچیک از جناح‌ها موفق به کسب اکثریت کرسی‌ها نشدند. ابتدا نتانیاهو از سوی رئیس رژیم صهیونیستی مأمور تشکیل کابینه شد ولی دیگر بار موفق به این مهم نشد. پس از او این فرصت به گانتز رسید، اما گانتز نیز طرفی بر نبست و لذا کار به برگزاری سومین انتخابات پیاپی کشید.

انتخابات مارس ۲۰۲۱

در انتخابات سوم مجموع احزاب جناح راست – مذهبی ۵۸ کرسی به دست آوردند و احزاب یهودی مخالف او ۴۷ کرسی را از آن خود کردند. همچنین فهرست مشترک عربی نیز ۱۵ کرسی به دست آورد ولی علی‌رغم مخالفت با نتانیاهو همکاری موثری میان مخالفان عرب و یهودی بی بی شکل نگرفت. در این دوره شیوع کرونا در سرزمین‌های اشغالی تشدید شده بود، در نتیجه این امر گانتز که حرکت به سوی انتخابات مجدد را بیهوده می‌دیده کم کم به تشکیل ائتلاف با نتانیاهو رضایت داد. در حالیکه مذاکرات تشکیل کابینه میان لیکود و ائتلاف آبی و سفید پیشرفت نشان داده بود، یائیر لاپید و حزب یش عتید که بر موضع مخالفت با بی بی ثابت مانده بود این ائتلاف را ترک کرد. در ماه مه ۲۰۲۰ یک کابینه وحدت ملی با شراکت گانتز و نتانیاهو به قدرت رسید که از حمایت حدود ۷۰ نماینده برخوردار بود. انتظار می‌رفت در نتیجه تشکیل این کابینه رژیم اسرائیل از بحران سیاسی خارج شود، اما بار دیگر مشی منفعت طلبانه نتانیاهو باعث عود بحران شد.

یکی از قوانین مهم مالی در اسرائیل، محدودیت زمانی برای تصویب بودجه سالانه است. طبق این قانون ائتلاف حاکم از روز به قدرت رسیدن ۱۲۰ روز برای تصویب قانون بودجه مهلت دارد و اگر موفق به این مهم نشود، کابینه منحل خواهد شد و انتخابات زودهنگام در دستورکار قرار می‌گیرد. طبق توافق میان گانتز و نتانیاهو، قرار بود نخست وزیری در نوامبر ۲۰۲۱ به گانتز منتقل شود و تنها یک استثناء می‌توانست مانع این گردش شود. اگر کابینه وحدت ملی به دلیل عدم تصویب بودجه منحل می‌شد، آنگاه بی بی می‌توانست از نخست وزیری گانتز جلوگیری کند، برای همین با مبنا قرار دادن منافع شخصی و به منظور باقی ماندن در قدرت مانع تصویب قانون بودجه شد. در چنین شرایطی و با وجود تمدید چند باره مهلت تصویب قانون بودجه، نهایتاً در ماه نوامبر ۲۰۲۰ کابینه وحدت ملی منحل شد و برگزاری چهارمین انتخابات پیاپی برای مارس ۲۰۲۱ برنامه‌ریزی شد.

انتخابات ۲۰۲۱ و کابینه یکساله مخالفان بی بی

چهارمین انتخابات پیاپی اسرائیل در حالی در مارس ۲۰۲۱ برگزار شد که جناح مخالف نتانیاهو به دلیل بروز اختلاف میان لاپید و گانتز دیگر ائتلاف بزرگی به خود نمی‌دید. حزب لیکود در این انتخابات ۳۰ کرسی به دست آورد و یش‌عتید به رهبری لاپید با ۱۷ کرسی دوم شد. باوجود اختلاف فاحش میان دو حزب اول و دوم، نتانیاهو این بار هم موفق به تشکیل کابینه نشد و در اوایل ماه مه یائیر لاپید مأمور تشکیل کابینه شد. لاپید کار بسیار دشواری برای تشکیل کابینه داشت؛ او از یکسو ناچار بود دست‌کم یکی از احزاب عربی را به همکاری با خود جلب کند و از سوی دیگر دو حزب راست‌گرای امید جدید و یامیناه را نیز برای تشکیل کابینه نیاز داشت. لاپید موفق شد عرب‌ها و راست‌گرایان را بر سر مخالفت با نتانیاهو و جلوگیری از تکرار انتخابات بر سر یک میز جمع کند و در نتیجه در ژوئن ۲۰۲۱ بی‌سابقه ترین ائتلاف تاریخ رژیم صهیونیستی با ۸ حزب متفاوت و حتی متضاد تشکیل شد. ۳ حزب امید جدید، یامیناه و اسرائیل خانه ما در این کابینه گرایش راست داشتند، دو حزب یش‌عتید و آبی و سفید مرکزگرا به حساب می‌آمدند و احزاب کارگر و مرتص نیز جناح چپ این کابینه را تشکیل می‌دادند. حزب عربی رعم به رهبری «منصور عباس» نیز برای نخستین بار در تاریخ خود وارد ائتلاف شد.

باوجود موفقیت این کابینه هزار رنگ در تصویب بودجه اسرائیل پس از سه سال از ماه آوریل ۲۰۲۲، برخی اعضای حزب یامیناه که از روند کار ائتلاف راضی نبودند از ائتلاف استعفا کردند. در نتیجه ائتلاف که با اکثریت شکننده ۶۱ نفری تشکیل شده بود، اکثریت خود را از دست داد و ناچار شد انحلال کنست و برگزاری مجدد انتخابات را تصویب کند.

چشم‌انداز انتخابات ۲۰۲۲

رژیم صهیونیستی روز اول نوامبر ۲۰۲۲ (دهم آبان ماه) درحالی ناچار از برگزاری پنجمین انتخابات سراسری پیاپی در چهار سال اخیر است که نظرسنجی‌ها نشان دهنده چشم‌انداز امیدوار کننده‌ای برای حل این بحران نیست. تکرار انتخابات و کشیده شدن کار به ششمین رأی‌گیری محتمل‌ترین سناریوی انتخابات است. ائتلاف فعلی به رهبری لاپید در نظرسنجی‌ها بین ۵۵ تا ۵۷ کرسی در نوسان است و ائتلاف راست – مذهبی به رهبری نتانیاهو نیز بین ۵۸ تا ۶۰ کرسی به دست می‌آورد. در نتیجه هیچیک از دو جناح امکان کسب اکثریت ۶۱ کرسی را ندارد.

* منصور براتی، پژوهشگر حوزه اسرائیل