چرا صفویان ساقط شدند؟

کروسینسکی راهب یسوعی گزارش خود از فتنه افغان و سقوط اصفهان را خطاب به سرپرست فرقه که در آن زمان کشیشی به نام آنتوان دو سرسو در فرانسه بود نوشته و او نیز بر اساس گزارش کروسینسکی و اطلاعات سفرنامه نویسان دیگری که از ایران بازگشته بودند، «تاریخ واپسین انقلاب ایران » را به زبان فرانسه نوشت و آن را شش سال پس از سقوط اصفهان منتشر کرد. البته که آن کتاب هیچ وقت به فارسی برگردانده نشد. اما جواد طباطبایی با توجه به مضامین مهمی از انحطاط و بحران که در سطور گزارش کروسسینسکی نهفته بود، تصمیم گرفت تا خلاصه ای از آن را ترجمه و منتشر کند. همانطور که طباطبایی می گوید با خواندن این گزارش می توان به خوبی فهمید که در آغاز قرن هجدهم چه شکاف ژرفی میان دریافت های اهل نظر کشورهای اروپایی و ایران ایجاد شده بود. گزارش برای هر ایرانی کشوردوستی می تواند تکان دهنده و تاسف آور باشد. هر چند فراتر از آن رساله ای در اندیشه سیاسی و سندی در تاریخ نویسی جدید نیز به شمار می رود. سندی که اعتبار بی نظیری در روایت گری بحران در تاریخ دوره میانه ایران دارد.

اما از گزارش بی نظیر کروسینسکی که بگذریم به پژوهش هایی نظیر «ایران عصر صفوی» راجر سیوری می رسیم که کلاسیک ترین اثر پژوهشی اروپایی درباره سلسله صفویه به شمار می رود. این کتاب نیز سالها پیش به فارسی ترجمه شد و از همان زمان به عنوان یکی از منابع تحقیقات صفویه شناسی شناخته می شود. اما چند سال پیش کتاب ارزشمند رودی متی به نام «ایران در بحران» و با عنوان فرعی «زوال صفویه و سقوط اصفهان» ترجمه و منتشر شد که می توان از آن به عنوان فصل جدیدی در صفویه پژوهی معاصر ایران یاد کرد. این آکادمیسینی غربی با گذار از تحقیقات شرق شناسانه در سراسر اثر خود، به نقادی آثار غربیان درباره صفویان پرداخته است. شایان توجه است که رودی متی در رساله مفصل خود تنها به دنبال روایت سرنوشت صفویان که نقطه تراژیک آن سقوط اصفهان است، نیست بلکه در پی بازشناسی سرشت صفویان نیز بوده تا عناصر زوال این سلسله را تا زمان شاه عباس به عنوان پرهیبت ترین و مسلط ترین سلطان صفوی به عقب بازگرداند. هرچند بخش قابل توجهی از کتاب حاضر به شاه سلیمان و شاه سلطان حسین به عنوان دو سلطان واپسین صفوی پرداخته شده و تلاش برای پایان این دودمان را در عصر این دو سلطان می جوید، اما مساعی نویسنده متوجه نشان دادن امکانات شاهنشاهی صفویان، استعداد جغرافیایی ایران و همچنین اقتصاد سیاسی سلسله شده تا از این طریق سقوط محتوم و غم انگیز اصفهان را تبیین کند. یکی از ابزارهای رودی متی برای نشان دادن منطق حاکم بر زوال صفویه ناظر بر روابط قزلباشان، عالمان و درنهایت خواجگان و زنان با نهاد سلطنت و کانون قدرت است. علاوه بر این نویسنده این توفیق را پیدا کرده که فلات ایران تحت سلطه صفویان را در کشاکش اقوام پراکنده و سرکشی نظیر ترکمن ها، افغان های ابدالی، افغان های غلزایی، بلوچ ها، لزگی ها، کردها و عرب ها بتواند نشان دهد. قدرت هایی که بلاخره یکی از آنان پایتخت صفویان را به تسخیر خود درآوردند. نویسنده در اثر خود تلاش می کند تفسیری از روابط دولت و جامعه و همچنین دولت و قدرتهای خارجی به دست دهد تا تضعیف صفویان به مدد توضیح عوامل پنهانی و جانبی بهتر فهمیده شود. امپراتوری سنی عثمانی نیز به عنوان رقیب شاهنشاهی شیعه صفوی، دستمایه بخش هایی از کتاب شده است. امپراتوری ای که به مثابه یک سد میان تحولات عصر جدید در اروپای غربی و ایران زمین قرار داشت و ارتش آن همواره قوی تر و آماده تر از ارتش ایران بود. از دیگر امتیازات رساله حاضر ادغام روایت تاریخی و درونمایه های نظری است.

به عبارت بهتر نویسنده فرضیه خود را در جای جای کتاب دنبال می کند و در این مسیر تاریخ را به کمک می گیرد. فصل چهارم که به سیاست های پولی صفویه می پردازد و فصل ششم که به رابطه مرکز و والیات در عصر صفویان می پردازد از درخشان ترین فصول این پژوهش است که بصیرت های تازه ای را در مورد شاخصه های حکومت در ادوار پادشاهان صفوی ارائه می دهد. در پایان باید اذعان داشت روایت رودی متی از سلسله ای که نسبت به قدرت های همسایه اش زودتر اوج گرفت و سریعتر از همه همسایگان خود دچار زوال شد، روایتی یکدست است که در کنار سرنوشت صفویه، سرشت آنان را نیز مطمح نظر قرار داده است. به همین خاطر می توان آن را گزارشی تحلیلی از جزر و مد صفوی ارزیابی کرد. اگر با خواندن گزارش کروسینسکی می توان به زوایای زوال تفکر و سقوط حکومت صفویه پی برد، با خواندن کتاب راجر سیوری و رودی متی می توان به این پرسش پاسخ داد که اسباب انحطاط سلسله صفویه چه بود.

*نویسنده و روزنامه‌نگار حوزه اندیشه

۶۵۶۵