دانشمندی حکیم و ژرف اندیش

در حقیقت «گفتگو» به‌عنوان یک شیوه علمی در کارنامه علمی و اندیشه ورزی او، اهمیت بی‌بدیلی دارد. این درحالی است که در دوران اوج تکاپوی علمی ایشان، گفتگو به‌عنوان یکی از شیوه‌های تحقیق و تحقق علم، چندان رواج نداشت.

محمدتقی جعفری معلمی بود که هرگز خود را از تعلیم و تربیت بی‌نیاز نمی‌دید، زیرا معتقد بود: «بهترین استاد، همواره بهترین دانشجوست.» او اعتقاد داشت: «اگر مربیان و پیشتازان جوامع، نشانی حیات ما را بدهند، هیچ انسانی احساس شکست در زندگی نخواهد کرد.»

او به خوبی دریافته بود که موضوع تربیت انسان، بیش از آنکه با سخن پردازی و کلی بافی و دسته‌بندی نظریات دیگران ممکن باشد، موضوعی است از جنس عمل: کردار عینی مربیان بشری در امر تعلیم و تربیت، اساسی‌تر و موثرتر از گفتار آنان است.» تربیت، انعکاس رفتاری است که انسان در جامعه انجام می‌دهد. بنا بر این، پرداختن به خود و خویشتن شناسی، شناخت حیات هدفدار، وجدان کار، کوشش و تلاش مستمر، احساس تکلیف، تعهد و ... از مهم‌ترین ارکان خطابه او بود.

برای کسانی که با محمد تقی جعفری مصاحبت داشتند، ملاحظه شخصیت، اخلاص، صداقت و سادگی رفتارش به‌صورت عملی، بسیار ارزشمندتر از هر توصیه و اندرزی بود که در خلال سال‌ها اندیشه ورزی و تحقیق از خود به یادگار گذاشته است، توانایی‌های مغزی و قدرت تعمیق در موضوعات پیچیده و نیز جنس مباحث و موضوعاتی که در آن‌ها غور و تفحص می‌کرد، برای برخی جویندگان علم عجیب و شگفت‌آور بود؛ چیزی که بسیاری از افرادی که او را از نزدیک دیده و یا به نحوی از دانش وسیعش بهره برده‌اند، به آن واقفند و چنین می‌نماید که زندگی علمی و عملی او، با استناد و ارجاع به خاطراتی که از سوی بستگان و دوستان و شرکت کنندگان در جلستاش نقل می‌شود، مفید و عبرت‌آمیز بوده است.

محمد تقی جعفری با آگاهی به مقتضیات جامعه معاصر خود، در دوره‌ای که یکی از پیشتازان علم انسانی بود، بعضی‌ها حتی نمی‌دانستند جایگاه علوم انسانی در کنار سایر علوم و دانش‌ها مانند دو جاده موازی است که برای حصول نتیجه باید در کنار هم قرار گیرند. در آن دوران، فلسفه در برخی از محیط‌های علمی جایگاهی نداشت و برخی از متفکران تصور می‌کردند که علم و دانش صرفا علمی است که براساس تجربه به دست می‌آید. او همواره در تلاش بود تا به علمای زمان بهماند، علم نمی‌تواند صرفا به صورت تجربی حاصل شود، بلکه علم نیازمند و وامدار برخی اصول فلسفه و دین است و علم تجربی به تنهایی نمی‌تواند پاسحگوی تمام سئوالات بشر باشد، لذا یک نگاه جامع نگر لازم است تا امکان پاسخ سئوالات خارج از حیطه علوم تجربی را فراهم کنند.

ایشان همواره به نیازهای فکری زمان خود و اولویت‌ها و ضرورت‌های مباحث روزانه توجه داشت و در حجره بحث‌های نظری عافیت طلبانه و انزواجویانه زندگی نمی‌کرد. آثار و حتی سخنرانی‌های ایشان در محافل دانشگاهی و حوزوی و عمومی، همراه با احساس تعهد و تکلیف، به منظور رفع نیازهای فکری و علاج دردهای جامعه بوده است. می‌توان گفت امثال استاد محمد تقی جعفری با مطالعه فلسفه غرب و دیدگاه اندیشمندان طراز اول مغرب زمین و ایجاد ارتباط دو سویه از طریق مکاتبه با مواجهه حضوری با آنان، نشان دادند که نوآوری و خلاقیت، رمز دانشوری و فرهیختگی است.

او شخصی بی‌ادعا به معنای واقعی کلام، و یک شخص ژرف اندیش بود، دانشمندی حکیم و نوآور که هیچ دانش و کلامی را سطحی نیاموخته بود و با کمال صداقت و تواضعی که در رفتارهای شخصی و اجتماعی بود و با کمال صداقت و تواضعی که در رفتارهای شخصی و اجتماعی داشت، دغدغه انسان بود و برای حل مشکلات موجود در جامعه بشری که ذهن و فکرش را تا آخر عمر مشغول داشته بود، هماره پیشگام و پیشرو بود و با تکاپوهایی افتخارآمیز «رشد» و «راستی» را می‌جست تا غنا و شکوه عقیده و تفکر معقول را به ارمغان بیاورد.

با این وصف، کثرت گفتگوهای محمدتقی جعفری با اهل فن و صاحبان تخصص‌های مختلف، نشان دهنده این امر می‌تواند باشد که او در مقام یک متفکر، گفتگو را امری فراتر از هم سخنی و هم کلامی دانست آن را مقوله‌ای فراتر از دیالوگ می‌شناسد و در متن آن، روایت‌ها و حقیقت‌ها و حکمت‌هایی را سراغ دارد که چه بسا در غیر گفتگو، کمتر بتوان نظیری برای آنها سراغ گرفت.

محبوبیت در میان عموم مردم از یک سو و آثار گران‌قدر و متنوع ایشان از سوی دیگر، نمایانگر این جهاد فکری ثمربخش و عظیم است. ایشان با آنکه در سن ۲۳ سالگی موفق به اخذ درجه اجتهاد از آیت‌الله شیخ کاظم شیرازی شده بود، اما از آن زمان تا خاموشی آخرین شعاع فروع حیاتش، لحظه‌ای از جهد عالمانه در راه تعالی اندیشه‌های والای بشری و نشر معارف الهی درنگ نکرد. او از یک سو مجتهدی است که حدود دوازده سال در حوزه نجف و سالیانی قبل از آن در تبریز و تهران و قم از محضر علما، مراجع، فقها و فلاسفه بهره‌مند شد. علوم عقلی و نقلی و عرفانی و ادبی را تا درجه‌ای رفیع فرار گرفته است و از سویی دیگر، از همان دوران نجف با فلسفه و فرهنگ و ادبیات شرقی و غربی ارتباط برقرار می‌کند و به مقایسه میان روش شرقی و غربی در جهان بینی می‌پردازد، تا آنجا که گذشته از مطالعه دقیق و نکته یاب و نقادانه بخش مهمی از فرهنگ مغرب زمین، در بحث‌های خصوصی و گفتگو با اندیشمندان غربی قدرت و عظمت فرهنگ و معارف اسلامی را نمایانگر می‌سازد.

۶۵۶۵