«تاریخ‌نامه فوشنج» و معرفی کانون تمدن خراسان اسلامی

به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «تاریخ‌نامه فوشنج» نوشته حمیدالله کام‌گار برای نخستین بار به سال ۱۳۹۵ منتشر شد و مورد استقبال قرار گرفت. به سال ۱۴۰۰ ویرایش جدیدی از این کتاب توسط نشر کام‌گار در ۵۴۰ صفحه وارد کتابفروشی‌ها شد. پیشگفتار چاپ جدید به قلم عبدالقدیر رصین است. این کتاب هفت فصل دارد و در بخش پیوست‌ها نیز نامه نامه طاهر فوشنجی (همان طاهر ذوالیمینین) به پسرش منتشر شده و در نهایت در بخش پایانی کتاب نیز ۱۲۵ قطعه عکس از آثار و بناهای تاریخی فوشنج ارائه شده است. عناوین هفت فصل کتاب به ترتیب از این قرار است:

فصل اول: جایگاه جغرافیایی، اجتماعی و تاریخی فوشنج که مطالب آن شامل، جایگاه جغرافیایی فوشنج، ویژگی‌های انسانی و اجتماعی فوشنج، فوشنج در روزگار باستان، فوشنج در عهد خراسان، نگاهی به تاریخ آریانا و سلسله پیشدادیان، چگونگی پیدایش فوشنج و خطه باستانی هرات، از فوشنج تا زنده‌جان و مسائل مربوط به این موضوعات است.

فصل دوم: با عنوان فوشنج در گذر زمان، شامل چهار بخش است. بخش اول، حوادث تاریخی فوشنج، حمله اسکندر مقدونی، حمله ابن عامر سپه‌سالار عرب بر فوشنج، جنبش برازبنده فوشنجیان و آمدن المهدی به خراسان، قیام یوسف بن ابراهیم و سرکوب آن در فوشنج، حوادث و جنگ‌های دولت‌های صفاریان، غزنویان و سلجوقیان در این خطه، نبرد شاه‌زاده براق در شکیبان، حمله چنگیز مغول به خراسان و دفاع مردم فوشنج، حمله امیر تیمور و مبارزه مردم فوشنج، لشکرکشی شاه‌زاده تولی‌خان و ویران کردن حصار توی و کوسویه، لشکرکشی شاه‌زاده دُوا بن بَراق به کوسویه و فوشنج، مقابله فوشنجیان در مقابل صفویان، سقوط هرات به دست نادر افشار و جنگ‌های فراوان در مناطق فوشنج، حمله قاجارهای ایران و مبارزه مردم فوشنج، حمله شوروی سابق و دفاع مردم زنده‌جان از مطالب این بخش است. بخش دوم، فوشنج سرزمین دودمان طاهریان، معرفی این سلسله، شاهان و بزرگان این سلسله، حدود جغرافیایی قلمرو طاهریان، انقراض دولت طاهریان، بازماندگان طاهریان در بغداد، نقش طاهریان در ضرب سکه، اقتصاد و فرهنگ در دوره طاهریان از دیگر مطالب این بخش است. بخش سوم به معرفی سلسله برازان و بخش چهارم به معرفی امیران و والیان فوشنج اختصاص دارد.

فصل سوم این اثر به معرفی مناطق و روستاهای فوشنج اختصاص داده شده و شامل پنج بخش است. بخش اول، معرفی زنده‌جان است و چون در این اواخر بیش‌تر فوشنج را عبارت از زنده‌جان می‌دانند، به معرفی کامل این شهرستان پرداخته شده. جایگاه جغرافیایی و پهنای زنده‌جان، حدود، مساحت، جمعیت، قصبات و روستاها، کوه‌ها، غارها، دره‌ها، جوی‌ها و نهرها، چشمه‌ها، دشت‌ها، جنگل‌ها، زراعت و مال‌داری، پیداوار مهم زراعتی، شغل و حرفه اهالی و وضعیت معارف زنده‌جان به بحث گرفته شده است. بخش دوم: شکیبان، بخش سوم: غوریان، بخش چهارم: کوسویه و بخش پنجم: خرگرد جام را به معرفی گرفته شده است.

فصل چهارم: در برگیرنده آثار و بناهای فوشنج و نگاهی به شگفت‌انگیزترین آثار و بناهای این دیار است. این فصل شامل سه بخش است. بخش اول: قلعه‌ها و حصارها، بخش دوم: مراکز خدماتی و بخش سوم: بناهای مذهبی است. در این فصل به معرفی قلعه کافران رباط‌پی، کافرقلعه رباط‌پی، قلعه اوغه، قلعه‌نو زنده‌جان، قلعه مأمورین، قلعه سیدآباد، قلعه عزت، ممیزک، قلعه شکیبان تاجیکی و مروی، قلعه یادگار، شاده، قلعه شهرآباد، قلعه غوریان، قلعه کوسویه هم‌چنان بناهای خدماتی شامل: مطبخ شداد، سدّ تاریخی قلبدان یا فیل‌بندان و سدّ قطار سنگ، رباط‌ها و کاروان‌سراها: رباط‌پی، رباط کافرقلعه یا اسلام‌قلعه، کاروان‌سرای کوسویه، کاروان‌سرای شبش، رباط چرخه، پل‌ها: پل طاهر فوشنجی، تیرپُل، پل بازارک، پل هاشمی، حمام‌ها، آب انبارها و حوض‌های خشتی: حوض خشتی غلامی، حوض خواجه‌ها، حوض زیارت خواجه عبدالحق ولی، حوض محل لنگر، حوض شکیبان تاجیکی، حوض خُنبه، یخدان‌ها، آسیاب‌های بادی، آسیاب‌های آبی، کبوترخانه‌ها، قنات‌ها و کاریزهای فوشنج. هم‌چنان در بخش بناهای مذهبی، از بناهایی چون مسجد بیت‌الحرم یا خدای‌خانه رباط‌پی، مسجد جامع قلعه‌نو، مسجد محل خوگیانی، مسجد جامع شکیبان، مسجد خرقه شریف کوسویه، مسجد جامع باستانی غوریان، خانقاه‌ها: خانقاه خواجه عبدالحق ولی، خانقاه خواجه وحیدالدین (ملای کلان برناباد)، خانقاه کوسویه، گنبدها: گنبد آرام‌گاه خواجه محمد غازی، گنبد آرام‌گاه شیخ ابوالحسن فوشنجی و گنبد آرام‌گاه حکیم جاماسب در کوسویه از دیگر عناوین و موضوعات مورد تحقیق و پژوهش این فصل است.

فصل پنجم: نگاهی به وضعیت اجتماعی، اقتصادی و مذهبی فوشنج شده است. وضعیت مذهبی فوشنج پیش از اسلام، وضعیت مذهبی فوشنج بعد از آمدن اسلام، جایگاه اقتصادی، صنایع دستی، طرز لباس پوشیدن، خوراک و طعام، کشاورزی و پیشینه تاریخی آن، شیوه آبیاری و اهمیت آن، جشن‌ها و مکان‌های تفریحی و بازی‌ها و ورزش‌های محلی فوشنج به بحث گرفته شده است.

فصل ششم: این فصل به مشاهیر ادبی و فرهنگی فوشنج اختصاص یافته و زندگی‌نامه شاعران، نویسندگان، خطاطان، علما و دیگر مشاهیر فوشنج را در بر دارد. این فصل شامل چهار بخش است که بخش اول: مشاهیر ادبی زنده‌جان، شامل متقدمان، متأخران و معاصران است. بخش دوم: مشاهیر ادبی غوریان، بخش سوم مشاهیر ادبی کوسویه و بخش چهارم: مشاهیر ادبی خرگرد و تایباد را که سه بخش اخیر، شامل تنها متقدمان می‌شود، به بحث گرفته است.

فصل هفتم: مزارات فوشنج است. سعی شده در این فصل بیشتر آرام‌گاه‌ها و مزاراتی را به معرفی بگیرد که در حومه زنده‌جان قرار دارند. قسمت دیگر این اثر را به پیوست‌ها اختصاص داده که شامل وصیت‌نامه طاهر فوشنجی است و در ادامه، نگاره‌ها و تصاویری از به‌ترین و تاریخی‌ترین آثار فوشنج و مناطق آن را به خوانندگان تقدیم نموده است، و در قسمت اخیر کتاب فهرست منابع و مآخذ درج گردیده است.

کام‌گار با تلاشی که در این کتاب انجام داده ثابت کرد که فوشنج تنها به زنده‌جان خلاصه نمی‌شود. بلکه فوشنج منطقه‌ایست در غرب هرات از زنده‌جان تا خرگرد جام را در بر می‌گرفته، کام‌گار می‌نویسد: «فوشنج منطقه‌ایست در غرب هرات که در تاریخ قدیم مناطق: زنده‌جان، شکیبان، غوریان، کهسان، تایباد، خرگرد جام و غیره را در برمی‌گرفته و تمام روستاهای تاریخیِ پیرامون این مناطق در تاریخ به عنوان فوشنج نامیده شده است. این شهر کهن‌سال نام پر آوازه آن اوراق تاریخ هرات را مزیّن ساخته و دامن پُر برکت این دیار قرن‌هاست که زیست‌گاه انسان است زیرا نخستین خطه‌ای که در هرات بنا یافته، شهر فوشنج است که پشنگ بن افراسیاب بن نمرود بن کنعان و به روایت بیش‌تر مؤرخان هوشنگ بن افراسیاب بن کیومرث‌شاه؛ دومین پادشاه و زمام‌دار ایران باستان این شهر را ساخته و به شهر پشنگ نیز مشهور شده است. بنا به روایت دیگر مؤرخان: شهر هرات ۵۰۰ سال بعد از فوشنج بنا یافته و به آبادی رسیده است.

حکومت طاهریانِ خراسان طی نیم قرن تداومِ اقتدار خویش؛ نخستین نمونه از حکومت‌های خراسانِ بعد از اسلام است که از متن فوشنج برخاسته؛ سلسله‌ای که خود را از تبار رستم پهلوان افسانه‌ای دانسته، در نخست اجدادشان حکم‌رانان محلی بودند و سپس به قدرت رسیدند. ریشه‌های تاریخی فوشنج از تمدن دیرین‌سال ایران باستان و خراسان قدیم آب می‌خورد. روزگاری این سرزمین زیست‌گاه زرتشتیان آریایی بود و پس از انتشار دین اسلام به کانون گرم تمدن خراسان اسلامی که در واقع دوره بازسازی مدنیت باستان در پرتو آئین جدید اسلام بود، تبدیل شد.»

در واقع تاریخ‌نامه فوشنج بخش بزرگی از تاریخ هرات باستان است، احیا و زنده کردن آن یعنی احیاءکردن تاریخ و فرهنگ همین بوم و بر است. فوشنج در غرب هرات افتاده و شامل مناطق: زنده‌جان، شکیبان، غوریان، کهسان، تایباد، خرگرد جام و تمام روستاهای تاریخی حوالی غرب هرات را در بر دارد، شهری که پیش از هرات به آبادی رسید، سلسله طاهریان از متن آن برخاست، حماسه‌سرایانی چون صدرالدین ربیعی فوشنجی، ابواحمد یمامی فوشنجی، شیخ ابواللیث فوشنجی، منصور عمار فوشنجی، ابن هیصم نابی فوشنجی، حمزه فوشنجی، مسیحی فوشنجی، و ده‌ها شاعر و عارف و هنرمند را در دل خود پروانیده، شیخ ابوالحسن فوشنجی، بانو عالیه فوشنجی، ابواسحاق شکیبانی، خواجه محمد غازی، امیر طغرل فوشنجی، خواجه عبدالحق ولی و ده‌ها شاعر، عارف و زمام‌دار در آن به خواب ابدی پیوسته، ده‌ها ساحه باستانی و بنای تاریخی در سینه هر روستایش ریشه در تاریخ دارد و هر خشت از قلعه‌ها و حصارهایش، سدها و بندهایش، کاروان‌سراها و رباط‌هایش، پُل‌ها و حمام‌هایش، حوض‌ها و یخدان‌هایش، مساجد و خانقاه‌هایش و گنبدها و ایوان‌هایش با شگفتی و هنر آذین گشته امّا هرگز در طول تاریخ آن‌چنان که باید کاری پیرامون شناخت و معرفی این شهر تاریخی صورت نگرفته و این مجموعه نخستین اثری‌ست که به‌صورت جامع و همه‌جانبه پیرامون تاریخ، جغرافیا، سیاست، فرهنگ، هنر و ادبیات این خطه به رشته تحریر درآمده است.

تاریخ‌نامه فوشنج شامل تلاش چندین ساله کام‌گار است که نام‌برده از نزدیک هر روستا را دیده و با نگاه کنکاشانه و ژرف‌تر؛ آثار و بناهای تاریخی را مطالعه و پیرامون آنها نوشته است. در قسمت واکاوی‌های فصل ششم این اثر، یعنی فصل شاعران، عارفان و نویسندگان فوشنج به شیوه زنده‌یاد ذبیح‌الله صفا نویسنده کتاب (تاریخ ادبیات در ایران) کار شده، برای معرفی هر شاعر؛ تمام منابع را مورد تحقیق قرار داده و پیش از آن‌که مخاطب متن نویسنده را بخواند، او را با تمام منابعی آشنا می‌سازد که این شاعر پیش‌ترها معرفی گردیده است. به عنوان مثال: در قسمت صدرالدین ربیعی فوشنجی بیش از پنجاه اثر با تمام مشخصاتش را درج و مخاطب می‌تواند علاوه بر مطلبی‌که در تاریخ‌نامه فوشنج تذکر یافته، به این منابع هم نگاهی داشته باشد و کار تحقیق را برای کسانی‌که شیوه مشابه تحقیقی با نویسنده دارند؛ راحت کرده است. ده‌ها مقاله علمی و بیش از یک‌صد منبع معتبر و نسخه بخشی از فهرست منابع این مجموعه تحقیقی پژوهشی را در برگرفته است.