در دل دومین داستان بلند دنیا چه می گذرد؟

«کلیدر»، یکی از بلندترین داستان‌های ادبیات کشورمان است که توسط محمود دولت‌آبادی، نویسنده شهیر ایرانی، در فاصله زمانی میان سال‌های ۵۷ تا ۶۳ منتشر شد. این داستان روایتگر واقعه‌ای تاریخی است که در سال‌های بین ۲۵ تا ۲۷ رخ داد.

داستان کلیدر از مارال، شروع می‌شود. دختری که پس از فوت مادر و به زندان افتادن پدر و نامزدش، مجبور می‌شود به‌ناچار برای زندگی به محل زندگی ایل پدری خود برگردد.

کلمیشی‌ها، اقوام پدری مارال از کرد‌هایی هستند که در خراسان زندگی می‌کنند. این اقوام که کرمانج نامیده می‌شوند، اصالت مارال را شکل داده‌اند.

مارال، ناامید از همه‌جا و دلزده از بی‌کسی، نزد عمه‌اش بلقیس که هرگز او را ندیده بود می‌رود. عمه بلقیس، سه پسر و یک دختر دارد که خان‌محمد، گل‌محمد، بیگ محمد و شیرو نام دارند.

ورود مارال به منطقه زندگی کلمیشی‌ها که از عشایر سبزوار محسوب می‌شوند، با عشق طوفانی او به گل‌محمد، پسر دوم عمه بلقیس همراه است. گل‌محمد که همسری نازا دارد، درنهایت با مارال ازدواج می‌کند و این ازدواج، به دلیلی برای کینه دلاور، نامزد سابق مارال نسبت به او تبدیل می‌شود.

مثلث عشقی مارال، گل‌محمد، دلاور تنها خط داستان نیست. البته که کتابی به این حجم هرگز نمی‌تواند تنها یک روایت را جلو ببرد.

خطوط داستانی کلیدر

درخلال داستان، خطوط داستانی زیادی باز می‌شوند و دولت‌آبادی،  داستان‌های زیادی را پیش می‌برد. از عشق شیرو و فرار او از خانه تا داستان پسران خان و کشته شدن یکی از ملاکین منطقه توسط گل‌محمد.

گل‌محمد پس از پیدا شدن توسط مامورین امنیه، به جرم قتل به زندان می‌افتد و پس از آزادی توسط ستارخان، وارد حزب توده می‌شود. آزادی او از زندان با آغاز فعالیت‌های سیاسی این شخصیت همراه است تا آنجا که به یکی از رهبران مهم جنبش چپ مبارزات علیه حکومت تبدیل می‌شود.

نکته اینجاست که روایت زندگی گل محمد از واقعیت برگرفته شده است و به قیام شخصیتی به نام گل محمد در همان منطقه اشاره دارد.  شخصیتی که درنهایت توسط حکومت دستگیر و تیرباران می‌شود.

درباره محمود دولت آبادی نویسنده کتاب

محمود دولت‌آبادی از بزرگترین و به‌نام‌ترین نویسندگان ایرانی در دنیای ادبیات محسوب می‌شود. این نویسنده صاحب‌سبک در ۱۰ مرداد ۱۳۱۹ در سبزوار متولد شد، او در دهه‌های ابتدایی زندگی در حوزه سینما، تئاتر و نمایش فعال بود و در این حوزه کار می‌کرد.

او در سال‌های جوانی از اعضای حزب توده بود و به‌دلیل فعالیت‌های سیاسی چند مرتبه به زندان افتاد. دولت‌آبادی تدوین و نوشتن کتاب کلیدر را در زندان شروع کرد.

کلیدر مهم‌ترین و معروف‌ترین اثر دولت‌آبادی محسوب می‌شود. او توانست با نوشتن این کتاب نام خود را میان بزرگان دنیای ادبیات جا دهد و برای همیشه ماندگار بماند.

به‌غیر از کلیدر، از دولت‌آبادی چندین اثر داستانی و نمایشی منتشر شده است که بسیاری از آن‌ها مورد اقتباس سینماگران بزرگی قرار گرفت.  جای خالی سلوچ، آهوی بخت من گزل، کارنامه سپنج، آوسنه بابا سبجان، سلوک، وزیر امیر حسنک و طریقه بسمل شدن از جمله آثار معروف این نویسنده هستند.

بدون شک دولت‌آبادی از تواناترین و خوش قلم‌ترین نویسندگان ایرانی است. او آنقدر در نوشتن رمان کلیدر ظرافت به‌خرج داده است که مخاطب خیال می‌کند با شخصیت‌هایی واقعی و داستانی کاملا حقیقی همراه شده است.

ظرافت تشبیه‌هایی که دولت‌آبادی در این کتاب برای توصیف مناظر، شخصیت‌ها و اتفاقات به‌کار می‌برد کم‌نظیر است. تقریبا در قلم هیچ‌کدام از نویسندگان ایرانی دیگر نمی‌توانید چنین ظرافتی را پیدا کنید.

او در شخصیت‌سازی هم بسیار قدرتمند عمل کرده است. کتاب کلیدر با آنکه چندین شخصیت و چند خط داستانی متفاوت دارد، از پرداخت ظریف هیچ شخصیتی نگذشته است. شما تقریبا نمی‌توانید هیچ شخصیتی را در کتاب پیدا کنید که سرسری پرداخت شده باشد.

خطوط پرهیجان و پر افت‌وخیز داستانی، باعث شده است که کتاب کلیدر علی‌رغم طولانی شدن داستان، هرگز از ریتم نیفتد و حوصله مخاطب را سر نبرد. حتی تک‌گویی‌های مخصوص دولت‌آبادی هم مخاطب را خسته نمی‌کند.

بخشی از متن کتاب کلیدر

مردم را که می‌شناسی! مردم از ترسو‌ها خوششان نمی‌آید، اگرچه خودشان چندان هم شجاع نیستند. آن‌ها از ضعیف و ناتوان بیزارند. اگرچه خودشان هم کمتر قوی و توانا هستند. این مردمی که من دیده‌ام خود به خود حامی قدرت هستند. پشت کسی هستند که توانا باشد.

اما اگر آن قدرت ضعیف شود، مردم خود به خود از او دور می‌شوند. اگر قدرتی که می‌پسندند از پا در بیاید، آنوقت همین مردم لگدش می‌کنند و از رویش می‌گذرند. همین مردم! ما را وقتی می‌تواند حکومت بشکند که اول در دل و خیال مردم بشکند. برای همین است که دارند تلاش می‌کنند بنام ما جنایت کنند، به نام ما دزدی کنند!

جذابیت نمی‌اندازد.

جدا از فرم،  محتوای کلیدر هم قابل توجه است. دولت‌آبادی در سال‌هایی به نوشتن این کتاب اقدام کرده است که توده مردم و آزادی آن‌ها اصلی‌ترین دغدغه او بودند.

گرایش چپ دولت‌آبادی و علاقه او به اندیشه‌های سوسیالیسیتی از کلیدر کتابی تماما چپ‌گرا ساخته است. او در این کتاب تلاش کرده است تا رنج مردم و مواجهه آن‌ها با طبقه سرمایه‌دار را به‌تصویر بکشد و انصافا هم خوب از پس این کار برآمده است.

او نشان می‌دهد که در بسیاری از موارد، این جهل و ناآگاهی مردم است که باعث تحمیل ظلم و ستم به آن‌ها می‌شود. این نگاه واقع‌گرا از کتاب کلیدر، اثری قابل باور ساخته است.

درمورد کتاب کلیدر نقد‌های زیادی نوشته شده است. عده‌ای آن را اثری بی‌نقص و شاهکار دانسته‌اند و عده‌ای دیگر معتقدند که این کتاب علاوه‌بر ضعف زبانی، نتوانسته است به‌خوبی جامعه روستایی مناظق خراسان را به‌تصویر بکشد.

کلیدر طرفداران و مخالفان مخصوص به‌خود را دارد. درمیان منتقدان، افراد زیادی تمام قد از این اثر دفاع کرده‌اند و از طرفی هم بسیاری از آن‌ها آن را اثری کم‌ارزش دانسته‌اند. اما یک نکته غیرقابل انکار است: کتاب کلیدر یکی از ماندگارترین آثار داستانی تاریخ ادبیات ایران است و نمی‌توان قدرت نویسنده را در به‌تصویر کشیدن روایت داستانی تاریخی انکار کرد.

 کلیدر را به چه کسانی پیشنهاد می کنیم؟

اگر دوست دارید شب‌های بلند پاییز و زمستان را با خواندن داستانی سرگرم‌کننده و جذاب، سپری کنید، کلیدر پیشنهاد ما به شماست.

این کتاب با سبک روایی خاص خود مخصوص کسانی است که دوست دارند از خواندن رمانی تاریخی و البته قدرتمند و قابل توجه لذت ببرند. این کتاب را به همه کسانی که دغدغه‌های سیاسی دارند معرفی و یا به‌عنوان هدیه‌ای ارزشمند و ماندگار به آن‌ها تقدیم کنید.

جوایز و دستاورد‌های کتاب کلیدر

کلیدر صرفا یکی از موفق‌ترین آثار دولت‌آبادی نیست، بلکه یکی از موفق‌ترین و معروف‌ترین داستان‌های ایرانی در دوران ادبیات معاصر محسوب می‌شود. این کتاب که دومین رمان بلند دنیا پس از در جستجوی زمان از دست رفته مارسل پروست است، حتی تا یک قدمی دریافت جایزه نوبل هم رفت.

درواقع زمانی کلیدر نامزد جایزه نوبل شد. در همان دوران به دولت‌آبادی پیشنهاد شد که در دانشگاه میشیگان آمریکا بورسیه تحصیلی بگیرد و کتاب خود را به زبان انگلیسی برگرداند و به او اطمینان داده شد که درصورت ترجمه، حتما خواهد توانست نوبل را از آن خود کند.

البته دولت‌آبادی، به‌خاطر گرایش‌های سیاسی خاص خود و احساسی که نسبت به کتاب داشت، این پیشنهاد را رد کرد.

کلیدر از سال ۵۷ تا همین امروز، بار‌ها و بار‌ها تجدید چاپ شد و حتی در همان سال‌های ابتدای انتشار توانست رکورد پرفروش‌ترین رمان ایرانی بشکند. این کتاب به زبان‌های زیادی در دنیا منتشر شده است.

باشگاه خبرنگاران جوان فرهنگی هنری رادیو تلویزیون