قفل روابط «تهران-قاهره» چگونه باز خواهد شد؟

خبرگزاری مهر، گروه سیاست- محمد مهاجرانی: ایران و مصر که سابقه‌ای ۴۳ ساله در قطع ارتباط دارند در این روزها روابطشان مورد توجه قرار گرفته است و برخی اخبار حکایت از کنش‌هایی برای حل مشکلات فی‌مابین دارد. از مخالفت مصر با ائتلاف نظامی و ناتوی عربی علیه ایران گرفته تا سفر مسئولان عالی‌رتبه کشورمان که آخرین مورد از آن علی سلاجقه رئیس سازمان محیط زیست به قاهره بود.

نگاه متفاوت دولت سیزدهم به همسایگان و کشورهای منطقه باعث شد تا شرایط برای بهبود روابط بین ایران و همسایگان و همچنین کشورهای منطقه مهیا شود. از یک سال گذشته دولت سیزدهم سیاست خارجی خود را بر ایجاد همگرایی منطقه‌ای و نزدیک شدن به کشورهای اطراف و پیرامونی ایران متمرکز کرد. در اثر این موضوع تغییراتی در دیدگاه رهبران عرب در منطقه به وجود آمده است.

پایگاه خبری «العربی الجدید» در روزهای گذشته خبری در خصوص ملاقات علی سلاجقه و برخی مقامات عالی‌رتبه مصری از جمله سرلشکر «عباس کامل» رئیس سازمان اطلاعات مصر منتشر کرد که این ملاقات از سوی سیدحسین موسوی‌فر رئیس مرکز امور بین الملل و کنوانسیون‌های سازمان حفاظت محیط زیست تکذیب شد.

همچنین وزارت خارجه مصر اعلام کرد، علی سلاجقه، معاون رئیس‌جمهوری و رئیس هیأت ایرانی شرکت کننده در کنفرانس تغییرات آب و هوایی شرم الشیخ (کوپ ۲۷) با سامح شکری، وزیر خارجه مصر دیدار و گفت‌وگو کرد. سلاجقه در این دیدار از حسن میزبانی مصر و برگزاری فوق العاده نشست تقدیر و تشکر کرد و گفت که تغییرات آب و هوایی یک چالش مهم برای تمام کشورهای جهان است و امیدواریم که نشست شرم الشیخ مقدمه‌ای برای انتقال از مرحله تعهدات به مرحله اجرای عملی باشد.

سفر چهار وزیر رئیسی به قاهره در یک سال گذشته

در دولت سیزدهم تاکنون از طرف ایران سید احسان خاندوزی وزیر اقتصاد برای شرکت در چهل و هفتمین اجلاس سالانه هیئت عامل بانک توسعه اسلامی، یوسف نوری وزیر آموزش و پرورش برای شرکت در چهاردهمین کنفرانس عمومی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی جهان اسلام (آیسسکو)، بهرام عین اللهی برای شرکت در ۶۹ امین نشست منطقه‌ای سازمان بهداشت جهانی، جواد اوجی وزیر نفت برای شرکت در بیست‌وچهارمین نشست مجمع کشورهای صادرکننده گاز و همچنین علی سلاجقه معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست برای شرکت در در بیست‌وهفتمین کنفرانس تغییرات آب و هوایی، به مصر سفر کرده‌اند که در سفر مقامات ایرانی به قاهره دیدارهایی بین مقامات دو کشور شکل گرفت.

از هزاران سال پیش که نخستین تمدن‌های بشری در کنار رودهای بزرگ شکل گرفت، روابط دو تمدن بزرگ ایران و مصر همواره کانون توجه جهانیان بوده است. در معادلات امروز روابط بین الملل نیز ایران و مصر دارای پتانسیل‌های همکاری و هم‌افزایی متعددی در راستای تأمین منافع کشورهای منطقه و یکدیگر و تثبیت امنیت و ثبات در غرب آسیا و شمال آفریقا هستند.

نگاهی به تاریخچه روابط سیاسی ایران و مصر

روابط سیاسی ایران و مصر در تاریخ معاصر همواره دستخوش تغییرات و دارای فراز و نشیب‌هایی بوده است. همزمان با استقلال مصر از بریتانیا در سال ۱۹۲۲ ایران از اولین کشورهایی بود که مصر را به رسمیت شناخت. ایران در زمان قاجار در مصر کنسولگری داشت و در زمان اعلام استقلال مصر، مشکل میان ایران با مصر، تجارت تنباکو بود. مصر وارد کننده تنباکو از ایران بود اما قوانینی درباره تنباکو وضع کرد که واردات تنباکو از ایران را تقریباً به صفر رساند و تجار ایرانی را دچار مشکل کرد. در نوزدهم دی ۱۳۰۱ (نهم ژانویه ۱۹۲۳) دولت قوام‌السلطنه از مجلس شورای ملی اجازه مذاکره با مصر برای عقد قرارداد تجاری را تقاضا کرد و به کنسولگری ایران در مصر نیز نمایندگی سیاسی افزوده شد. پس از تشکیل نخستین پارلمان در مصر نیز مجلس شورای ملی ایران در ۲۷ فروردین ۱۳۰۳ (شانزدهم آوریل ۱۹۲۴) تلگراف تبریک فرستاد.

در دوران پهلوی نیز ابتدا پس از ازدواج فوزیه (دختر ملک فاروغ در مصر) و محمد رضا پهلوی روابط دو کشور به سمت مطلوبی در حرکت بود اما با روی کار آمدن جمال عبدالناصر که روحیاتی انقلابی و مبارزاتی با رژیم اشغالگر قدس داشت روابط رژیم پهلوی و مصر، به علت حمایت‌های شاه مخلوع ایران از صهیونیست‌ها تیره شد و حتی کار به اخراج سفیر ایران از قاهره و حمایت جمال عبدالناصر از دولت مصدق در تهران رسید. تیرگی روابط تا ده سال ادامه داشت که پس از روی کار آمدن انورسادات مجدداً روابط دیکتاتور ایران و رئیس جمهور مصر گرم شد و تبدیل به روابطی فراتر از روابط دیپلماتیک شد که سرانجام سادات تنها فردی بود که حاضر به پذیرش محمدرضا پهلوی پس از انقلاب اسلامی شد.

با پیروزی انقلاب اسلامی ملت ایران، سادات و رئیس جمهور بعدی (حسنی مبارک) همواره در مسیر سیاست‌های خصمانه ابلاغی از سوی غرب علیه جمهوری اسلامی ایران حرکت کردند.

در دوره‌ی کوتاهی و پس از بیداری اسلامی در ژانویه ۲۰۱۱ و سرنگونی رژیم حسنی مبارک و روی کار آمدن اخوان المسلمین، روابط دو کشور شاهد پویایی بود و محمود احمدی نژاد رئیس جمهور اسبق کشورمان به مصر سفر کرد و در جریان برگزاری اجلاس سران کشورهای عضو جنبش عدم تعهد، محمد مرسی رئیس جمهور سابق مصر به تهران سفر کرد اما این دوره‌ی کوتاه با سرنگونی مرسی و روی کار آمدن نظامیان و عبدالفتاح السیسی مجدداً به حالت سابق و سردی روابط بین دو کشور بازگشت.

برای بررسی موانع و چشم اندازها در روابط ایران و مصر با جعفر قنادباشی، سعدالله زارعی و سید رضا صدرالحسینی کارشناسان مسائل خاورمیانه به گفتگو پرداختیم.

قنادباشی: مصر درخصوص برقراری روابط با ایران تحت فشار است

وی ضمن اشاره به علاقه قلبی مردم مصر به برقراری رابطه با ایران گفت: اگر منافع ملی مصر در دستور کار دولت مصر بود و دیگران در این خصوص مداخله نمی‌کردند و برای مقامات مصری دستورالعمل صادر نمی‌کردند، طبیعتاً خیلی زودتر از روابط دو کشور برقرار می‌شد اما متأسفانه مصری‌ها برای برقراری روابط با ایران تحت تأثیر فشارهای زیادی هستند و حتی در دوران کوتاه حضور اخوان نیز به هیچ وجه اجازه برقراری رابطه به معنای واقعی با ما را نداشتند، زیرا نظامیان زمام امور مربوط به رفت و آمد ها و سیاست‌های را در اختیار داشتند.

قنادباشی تصریح کرد: غربی‌ها از ابتدای انقلاب تاکنون تلاش کردند مصری‌ها را در دسته‌بندی‌های مختلف علیه ما قرار دهند.

این کارشناس مسائل بین‌المللی همچنین تاکید کرد: ایرانیان در افکار عمومی مردم مصر به عنوان یک کشور مخالف استعمار و صهیونیست‌ها شناخته می‌شود لذا دولت مصر سعی می‌کند با عدم موضع‌گیری علیه ایران، احساسات عمومی را علیه خود جریحه دار نکند. در قضیه یمن نیز به رغم اینکه با سعودی‌ها همسو بودند اما هیچگاه گله‌مند سیاست‌های ما نبودند.

همچنین در همین راستا سعدالله زارعی کارشناس مسائل خاورمیانه در گفتگو با خبرنگار مهر به زمینه‌های همگرایی ایران و مصر اشاره کرد و گفت: بین دو ملت ایران و مصر یک ارتباط معنوی و همخوانی مشاهده می‌شود. مصری‌ها و ایرانی‌ها در پهنه تاریخ همیشه دایه‌دار تمدن بودند و گاهی مانند دوران هخامنشیان مشترکا یک تمدن را می‌ساختند و گاهی اوقات نیز مصر و ایران دو تمدنی بودند که دارای بده و بستان‌های گسترده در عرصه‌های مختلف معماری، ادبیات، فلسفه و فرهنگ بودند.

وی افزود: لذا مصری‌ها احساس مثبتی نسبت به ایرانی‌ها دارند فقط ایرانی‌ها یک دایه تمدنی را مطرح می‌کنند، بر خلاف عرب‌های جنوب خلیج فارس که یک روحیه عنادی نسبت به ایرانیان دارند اما در مصر یک روحیه همگرایی وجود دارد و مصری‌ها همواره انقلاب اسلامی را تحسین کرده‌اند.

کارشناس مسائل بین المللی تاکید کرد: متأسفانه از آنجایی که بین دو بنیاد سیاسی در ایران و مصر تفاوت‌های بسیار کلیدی وجود دارد این همگرایی فرهنگی نتوانسته است در سطح سیاسی روابط تهران و قاهره را تنظیم کند. البته ایران به برقراری روابط علاقه‌مند بوده است و در همین دوره‌ای که آقای السیسی روی کار آمد، ایران نماینده ویژه که وزیر امور خارجه فعلی کشورمان بود. اما مصری‌ها خیلی استقبال نکردند و دلیل آن نیز عدم استقلال دولت مصر در تصمیم‌گیری است.

سعدالله زارعی: دولت مصر در تصمیم‌گیری‌ها استقلال ندارد

زارعی همچنین در واکنش به موضع اخیر مصری‌ها در خصوص عدم حضور در ائتلاف‌های نظامی علیه ایران نیز گفت: مصری‌ها به طور کلی در پرونده‌ها و معادلات منطقه‌ای حضور ندارند. شما نه تنها در رابطه با موضوعات مربوط به ایران بلکه در سایر موضوعات نیز شاهد عدم حضور مصری‌ها هستید، مثلاً در جنگ یمن علی‌رغم اصرار سعودی‌ها، مصری‌ها ورود نکردند؛ همچنین در جریان درگیری‌های سوریه مخصوصاً در دوره السیسی نیز آن‌ها وارد پرونده سوریه نشدند.

زارعی مهم‌ترین دشمنان همکاری ایران و مصر را رژیم صهیونیستی، رژیم سعودی و آمریکا دانست و گفت: دشمنان نمی‌خواهند بین ایران و مصری‌ها رابطه مناسبی وجود داشته باشد چون این دو ملت به لحاظ عاطفی بسیار نسبت به هم علاقه مند هستند. اما در عرصه سیاست به دلیل اینکه حکومت مصر استقلال لازم را ندارد این روابط تنظیم نشده و به حد حافظ منافع باقی مانده است

نگاه ویژه دولت سیزدهم به توسعه‌ی متوازن روابط خارجی و اهمیت ممتاز خاورمیانه و جهان اسلام در دکترین سیاست خارجی دولت حجت الاسلام رئیسی می‌تواند به عنوان یکی از روزنه‌های امید برای برقراری روابط بین ایران و مصر تلقی شود.

مخالفت مصر با ائتلاف‌سازی علیه ایران

مصری‌ها نیز در جریان رخدادها و حوادث طبیعی در ایران با ابراز همدری و پیام تسلیت تلاش داشتند چهره‌ای مثبت از خود در برابر ایران داشته باشند که نقطه‌ی اوج این گزاره به زمان سفر بایدن به منطقه و ایده‌ی شکل‌گیری ناتوی عربی از سوی رئیس جمهور آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران دانست که با مخالفت مقامات نظامی مصر و رئیس جمهور این کشور روبه رو شد.

در همین خصوص سید رضا صدرالحسینی کارشناس مسائل بین‌الملل در تشریح عدم همراهی مصر با طرح ائتلاف نظامی علیه کشورمان گفت: به نظر می‌رسد که مصری‌ها بعد از حدود چهار دهه به این نکته واقف شدند که قدرت منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران مسئله‌ای نیست که ائتلاف‌های منطقه‌ای و بین‌المللی بتوانند با آن مقابله کنند. به همین دلیل با توجه به نفوذ ایران در منطقه به لحاظ تفکری، توان نظامی و جبهه مقاومت، مسئولین و مقامات سیاسی مصر علی رغم تلاش‌های صورت گرفته از جانب بدخواهان منطقه‌ای ایران، به این نقطه رسیدند که تشکیل ائتلاف‌های مختلف از کشورها برای مقابله نظامی با ملت ایران کارساز نخواهد بود و شاید این مطلب یک پیام روشن و شفافی مبنی بر علاقه مصری‌ها برای بهبود و گسترش روابط دیپلماتیک با جمهوری اسلامی ایران باشد.

وی همچنین به تلاش رژیم صهیونیستی برای جلوگیری از توسعه روابط کشورهای اسلامی با یکدیگر اشاره کرد و افزود: یکی از مهم‌ترین دریچه‌های روابط بین کشورهای اسلامی، مسئله اسلامیت ملت‌ها و وجود دشمن مشترکی به نام صهیونیسم بین الملل که برای همه ملت‌ها متصور است و به طور عملی برای نابودی ملت‌ها تلاش داشته است.

صدرالحسینی: روابط ایران و مصر بر توازن قدرت در جهان اسلام تأثیر گذار خواهد بود

این کارشناس مسائل سیاسی افزود: بین ما و دولت مصر نیز این مسئله مطرح است که هر دو دولت معتقدند، عدم ارتباط کشورهای اسلامی با یکدیگر، روزنه‌های نفوذ صهیونیسم را در منطقه افزایش خواهد داد. نباید فراموش کنیم که کشور مصر جزو کشورهای خط مقدم مقابله با رژیم غاصب صهیونیستی بوده است و امروز نیز به عنوان یکی از پشتیبانان نهضت آزادی بخش فلسطین می‌تواند مطرح باشد. ملت مصر نسبت به مردم فلسطین احساس همبستگی بسیار زیادی دارند در بسیاری از مواقع تلاش می‌کنند که آلام و نگرانی‌های مردم فلسطین را برطرف کنند.

وی افزود: بر این اساس به نظر می‌رسد که مسئله روابط دو کشور ایران و مصر حتماً بر توازن قدرت در جهان اسلام تأثیر گذار خواهد بود و یکی از موضوعاتی که باید مد نظر دولت باشد این است که امکان برقراری روابط و افزایش روابط دیپلماتیک میسر خواهد بود.

در پایان می‌توان اینگونه نتیجه گرفت دولت سیزدهم توسعه روابط با کشورهای اسلامی و منطقه را صرفاً معطوف به ریاض نمی‌داند و در همین راستا با نگاهی مثبت به دنبال ارتقا روابط با همه‌ی کشورها در منطقه است. البته این نگاه در عرصه‌ی سیاست خارجی که می‌تواند زمینه‌ساز خنثی‌سازی تحریم‌های ناجوانمردانه علیه ملت ایران گردد، حتماً دارای دشمنانی در منطقه خواهد بود.

به نظر می‌رسد در قاهره نیز سیاستمداران به دنبال بررسی راه‌های کاهش وابستگی به عربستان سعودی در عرصه سیاست خارجی و نزدیکی بیش‌تر به بازیگرانی مانند عراق و اردن هستند.