فیلترینگ و بیکاری / احتمال بیکاری ده میلیونی وجود دارد!

دو ماه از گسترده شدن فیلترینگ در ایران می‌گذرد و در همه این مدت فعالان اقتصادی، فضای مجازی و حتی مسئولان دولتی درباره از بین رفتن کسب‌وکارهای اینترنتی زیادی هشدار داده‌اند.

تعدادی از کارشناسان کسب‌وکار می‌گویند، در دو ماه گذشته بین ۲۵۰ تا ۳۰۰هزار شغل از بین رفته است و احتمال بیکاری ۱۰ میلیون نفر در ایران وجود دارد؛ آن هم در شرایطی که ایران ۷۲ میلیون نفر کاربر اینترنتی دارد و حدود ۵۵ درصد آن‌ها از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند.

آمارهای وزارت ارتباطات نشان می‌دهد، اینستاگرام در ایران ۴۸میلیون و واتس‌آپ حدود ۵۲میلیون و تلگرام ۵۰ میلیون کاربر دارند؛ سه شبکه اجتماعی و پیام‌رسان که حالا همه‌شان فیلترند و به نظر می‌رسد آنطور که تعدادی از نمایندگان مجلس می‌گویند، فعلا تصمیمی برای رفع فیلتر آن‌ها وجود ندارد.

کار به جایی رسیده که دو هفته پیش، احسان خاندوزی، وزیر امور اقتصادی و دارایی هم گفت، فضای ناآرام طی دوماه گذشته، ضربه سختی به کسب‌وکارهای مجازی وارد و معیشت آن‌ها را با تنگنا مواجه کرده است: «طی یک تا دو ماه گذشته کسب‌وکارها ایام سختی را پشت سر گذاشتند و بسیار سخت و تلخ بود که جمعی از افرادی که به صورت خود اشتغالی و با تکیه بر فناوری نوین فعالیت می‌کردند با مشکل روبه‌رو شدند. فضای ناآرامی‌ها ضربه جدی به کسب‌وکارها وارد و ایام سختی برای فعالان این حوزه ایجاد کرد و حتما معیشت بسیاری از خانوارها، ناشی از این روزهای سخت دچار تنگنا شد.»

حالا او و کسانی مثل رئیس هیئت‌عامل صندوق نوآوری و شکوفایی از بسته‌های حمایتی از کسب‌وکارهای اینترنتی و دادن وام‌های کم‌بهره به آن‌ها خبر می‌دهند؛ قول‌هایی که البته هنوز اجرایی نشده و مشخص نیست که واقعا می‌تواند با فیلترینگ گسترده به شاغلان اینترنتی کمک کند یا خیر.

نتایج یک تحقیق تازه
در دو ماه گذشته بررسی‌های اندکی درباره تاثیر محدودیت‌های اینترنتی بر زندگی مردم انجام شده است؛ هفته سوم مهرماه بود که سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران، نتایج یک نظرسنجی را منتشر کرد؛ در این نظرسنجی از افراد پرسیده شده بود که هر روز تداوم محدودیت‌های فعلی، چه میزان خسارت به کسب‌وکارها وارد می‌کند؟

۵۳درصد مشاغل اعلام کردند، روزانه ۵۰میلیون تومان ضرر خواهند کرد. پس از آن دبیر اتحادیه کسب‌وکارهای فضای مجازی اعلام کرد، معیشت ۱۰میلیون نفر اکنون وابسته به فضای مجازی است و سازمان ملی اقتصاد دیجیتال در گزارشی اعلام کرد، شبکه‌های اجتماعی و در رأس آن‌ها اینستاگرام تا ۸۰درصد در بازار نفوذ دارند و ۵/۳ میلیون شغل مرتبط با اینستاگرام با مشکل روبه‌رو شده‌اند.

حالا استارت‌آپ کاریابی «جاب ویژن»، تاثیر فیلترینگ را بر زندگی هشت هزار نفر از مخاطبانش در دو ماه گذشته را بررسی کرده و نتایج این نظرسنجی را در اختیار «هم‌میهن» قرار داده است.

در این نظرسنجی از هشت هزار نفر سوال شده که «با توجه به محدودیت‌های اعمال شده بر اینترنت در دو ماه اخیر، چه تغییری در وضعیت شغلی خود داشته‌اید؟» و نتایج به دست آمده نشان می‌دهد، ۵۰ درصد پاسخ‌دهندگان گفته‌اند، شرایط کاری‌شان تغییری نکرده است.

حکایت ۵۰ درصد باقیمانده، اما متفاوت است؛ ۲۳ درصد از پاسخ‌دهندگان گفته‌اند، در این مدت و پس از فیلترینگ گسترده در ایران، کارشان را از دست داده‌اند، ۱۲ درصد گفته‌اند امنیت شغلی‌شان را از دست داده و احتمال دارد به زودی تعدیل شوند و ۱۵ درصد پاسخ داده‌اند که با کاهش یا تعویق حقوق مواجه شده‌اند.

۵۴ درصد پاسخ‌دهندگان این نظرسنجی، زن و ۴۶ درصد مرد بوده‌اند. وضعیت سنی پاسخ‌دهندگان این نظرسنجی نشان می‌دهد ۵۲ درصد آن‌ها بین ۲۵ تا ۳۴ سال، ۲۶ درصد بین ۱۸ تا ۲۴ سال، ۱۷ درصد بین ۳۵ تا ۴۴ سال، سه‌درصد بین ۴۵ تا ۵۴ سال و دودرصد در سایر رده‌های سنی بوده‌اند.

بخش دیگر این نظرسنجی با این سوال بررسی شده است: «محدودیت‌های اینترنت (در پی فضای اخیر جامعه) چه تاثیری بر بازار اشتغال ایران داشته است؟» جواب پاسخ‌دهندگان به این سوال با موضوع بیشترین میزان کاهش نیاز به نیروی کار در بین گروه‌های شغلی مختلف بررسی شده و نتایج نشان می‌دهد ۴۶ درصد از هشت‌هزار نفری که در این نظرسنجی شرکت کرده و در حوزه کاری دیجیتال مارکتینگ و سئو فعالیت می‌کرده‌اند، در محل‌های کارشان با کاهش نیاز به آن‌ها روبه‌رو شده‌اند.

۳۰ درصد کسانی که در حوزه‌های ترجمه، تولید محتوا، نویسندگی و ویراستاری شاغل بوده‌اند، ۳۰ درصد شاغلان در حوزه فروش و بازاریابی در سطوح کارشناسی و مدیریتی و ۳۰ درصد شاغلان حوزه خدمات و پشتیبانی مشتریان هم شرایط مشابه داشته‌اند.

سوال دیگری که در این نظرسنجی مطرح شده، درباره تاثیر محدودیت‌های اعمال‌شده بر اینترنت در دو ماه اخیر بر کار کارکنان یقه‌سفید بازار کار است؛ یعنی کسانی که با توجه به تخصص‌شان، حقوقی بیشتر از حقوق کارگری دریافت کرده اند. در این سوال، پاسخ کارکنانی که در سه پلتفرم تلگرام، اینستاگرام و لینکدین فعالیت می‌کرده‌اند، بررسی شده است.

حدود ۲۸ درصد کسانی که در تلگرام کسب‌وکاری داشته یا فعالیت اقتصادی می‌کرده‌اند، گفته‌اند در این دو ماه شغل‌شان را از دست داده‌اند، ۱۵ درصد گفته‌اند احتمال دارد به زودی شغل‌شان را از دست بدهند، حدود ۲۰ درصد گفته‌اند با کاهش یا تعویق حقوق مواجه شده و ۳۹ درصد گفته‌اند شرایط کاری‌شان تغییری نکرده است.

۲۸ درصد کسانی که در اینستاگرام مشغول به کار اقتصادی بوده‌اند، گفته‌اند در این دو ماه شغل‌شان را از دست داده‌اند، ۱۹ درصد گفته‌اند احتمال دارد به زودی شغل‌شان را از دست بدهند، ۱۸ درصد گفته‌اند با کاهش یا تعویق حقوق مواجه شده‌اند و ۳۷ درصد گفته‌اند شرایط کاری‌شان تغییری نکرده است.

فیلترینگ بر کار متخصصانی که در لینکدین فعالیت می‌کنند هم تاثیر گذاشته است؛ ۲۰ درصد پاسخ‌دهندگان به این نظرسنجی گفته‌اند، در این مدت شغل‌شان را از دست داده‌اند، ۱۰ درصد گفته‌اند احتمال دارد به زودی شغل‌شان را از دست بدهند، ۱۲ درصد گفته‌اند با کاهش یا تعویق حقوق مواجه بوده‌اند و ۵۸ درصد گفته‌اند شرایط کاری‌شان تغییری نکرده است.

نتیجه‌ای که از این نمودار می‌توان گرفت این است که طیف افرادی که بیشترین آسیب را دیده‌اند، تازه‌کارها و تازه‌واردهای مشغول به‌کار در اینستاگرام و تلگرام بوده و افرادی که در شبکه اجتماعی لینکدین فعالیت می‌کرده‌اند، کمتر آسیب دیده‌اند.

تعطیلی استارت‌آپ‌ها؛ کوه یخ
پلتفرم کارزار، یکی از استارت‌آپ‌های تولید محتوا و جمع آوری امضاست که در هفته اول فیلترینگ اینترنت، از پا درآمد و به گفته حامد بیدی، بنیانگذاری این پلتفرم، ۹۰ درصد از کاربران کارزار به محض فیلترینگ، ریزش کردند و فقط ۱۰ درصد از مخاطبان باقی ماندند. همه این‌ها در حالی بود که این پلتفرم، سایت رسمی هم دارد، اما مخاطبان از طریق شبکه‌های اجتماعی مثل واتس‌آپ، تلگرام و اینستاگرام با این پلتفرم در ارتباط بودند. از سوی دیگر بخشی از محتوا ازطریق کاربران اشتراک‌گذاری می‌شد که با قطع اینترنت تمام این‌ها متوقف شد.

او درباره تاثیر فیلترینگ بر فعالیت استارت‌آپ‌ها توضیح بیشتری می‌دهد. به گفته او، بسیاری از استارت‌آپ‌ها به این دلیل که نمی‌خواهند برندشان صدمه ببیند، به‌ویژه اینکه در فرآیندهای سرمایه‌گذاری و جذب سرمایه، نمی‌خواهند مشکلی برای‌شان پیش آید، معمولا اخباری درباره تعدیل نیرو یا توقف فعالیت‌شان منتشر نمی‌کنند. به همین دلیل نمی‌توان اطلاعات دقیقی درباره تعطیلی این استارت‌آپ‌ها به دست آورد؛ بنابراین آنچه درباره آسیب دیدن این پلتفرم‌ها منتشر می‌شود، ماجرای همان کوه یخی است.

با این همه، اما بیدی درباره شرایطی که کارزار را به تعطیلی کشاند، توضیح بیشتری می‌دهد: «در کارزار، ۲۳ نفر فعالیت می‌کردند، حدود ۴۰ درصد از کارکنان زن بودند و ۶۰ درصد مرد. حالا از آن گروه فقط چهار نفر باقی مانده‌اند؛ سه نفر که موسس هستند و یک نفر منشی. همه این‌ها در شرایطی است که سرمایه استارت‌آپ‌ها نیروی انسانی آن است. نظر اصلی این است که تیم را با هر زحمتی که باشد، نگه داشت. چراکه تیم برای استارت‌آپ بسیار مهم است. این نیروها آموزش دیده‌اند.»

بیدی درباره فعالیت کارزار و فشارهایی که منجر به تعطیلی آن شد هم می‌گوید: «در اوایل شروع اعتراضات به ما اعلام شد که اجازه نداریم به موضوعات مرتبط به اعتراضات یا حجاب و... ورود پیدا کنیم.

درحالی‌که انبوهی از کارزارها را می‌شد ثبت و ازطریق امضا، منتشرشان کرد. در همان ابتدا هم به دلیل انتشار یکی از این کارزارها که نمی‌توانم موضوعش را بگویم، به دادسرای اوین احضار و با قید کفالت آزاد شدم. محدودیت‌هایی که اعمال شد، شاید از خود فیلترینگ و قطع اینترنت، ضربه بیشتری به فعالیت ما زد.

این در حالی بود که کارزار، یک پلتفرم بومی و داخلی بود.» او می‌گوید: «اگر اجازه می‌دادند بخشی از کارزارهایی که از سوی مردم ثبت شد، تایید و منتشر می‌شد، کارزار می‌توانست فضای اعتراضات را منطقی‌تر کند. اما این مسئله هم تحمل نشد. به ما اجازه داده نشد آینه‌ای در برابر جامعه باشیم و هر آنچه در سطح جامعه رخ می‌دهد را بازتاب دهیم. وقتی جامعه دچار بحران جدی می‌شود و پلتفرمی مانند کارزار در این زمینه فعالیتی نمی‌کند، مردم هم اعتمادشان را از دست می‌دهند.

برای کارزار هم چنین اتفاقی افتاد. مردم موضوعاتی را به‌صورت کارزار ثبت می‌کردند که در اعتراض به بازداشت‌ها، شیوه برخورد با معترضان در خیابان، فعالیت گشت ارشاد، حجاب و... بود. درحالی‌که ما نمی‌توانستیم آن‌ها را منتشر کنیم.»

بنیانگذار استارت‌آپ کارزار با اعلام ریزش ۹۰ درصد از مخاطبان این پلتفرم می‌گوید: «درآمدها هم به ۱۰ درصد رسید و منجر به مشکلات جدی شد. همین مسئله سبب شد تا با اعضای تیم خداحافظی کنیم. برخی از این افراد دانشجوهایی بودند که در دوره‌های آموزشی که من مدرسش بودم، شرکت کرده بودند. آن‌ها در طول این سال‌ها در مکان‌های مختلفی مشغول به فعالیت شده بودند که طی این دو ماه اخیر متوجه شدم تعداد زیادی از آن‌ها را هم تعدیل کرده‌اند. در این زمینه پیام‌های زیادی به ما می‌رسد.»

به گفته بیدی، جلساتی با سایر استارت‌آپ‌ها برگزار شده درباره اینکه چطور می‌توان شرایط را تعدیل کرد. اما خیلی‌های‌شان اعلام کردند، نیروهای زیادی را تعدیل کرده‌اند یا تنها پایه حقوق برای‌شان واریز می‌کنند. برخی هم اعلام کردند، کل استارت‌آپ را واگذار می‌کنند و... تمام این اتفاقات بیش از همه برای استارت‌آپ‌های کوچک و متوسط رخ داده است؛ همان گروه‌هایی که تعداد نیروهای‌شان به زیر ۵۰ نفر می‌رسد یا زمان زیادی از جذب سرمایه‌های‌شان گذشته بود. او می‌گوید، بسیاری از استارت‌آپ‌هایی که فعلا مشغول فعالیت‌اند، گفتند که در صورت ادامه این روند، درنهایت تا بهمن‌ماه توانایی ادامه دارند.

تاثیر محتوای فعالیت استارت‌آپ‌ها در ایجاد محدودیت در فعالیت‌های‌شان، نکته دیگری است که بیدی درباره آن توضیح می‌دهد: «استارت‌آپ‌هایی که خدمات‌شان میان بیزنس‌هاست، با تاخیر تحت تاثیر قرار می‌گیرند، اما خدماتی که با کاربران در ارتباط‌اند هم زودتر تاثیر می‌گیرند، هم بیشتر. در این میان پلتفرم‌های محتوایی بیش از همه تحت فشار هستند.

مدیرعامل آپارات اخیرا در توئیتی اعلام کرده بود، از او خواسته‌اند فیلم «وی فور وندتا» را از روی فیلیمو و آپارات حذف کنند؛ چراکه این فیلم محتوای انقلابی دارد. او هم اعتراض کرده بود. به‌طور مشخص پلتفرم‌هایی که کاربرمحور هستند، در این شرایط تحت فشار بیشتری قرار دارند و با آن‌ها رفتارهای سلیقه‌ای می‌شود.»

۴ گروه بیشترین آسیب را دیدند
بیدی می‌گوید، زمزمه‌های استفاده از اینترنت داخلی قبل از این هم شنیده می‌شد، اما هیچ‌کس تصور نمی‌کرد به این صورت و شدت این اتفاق بیفتد: «سیاست کلی نظام مبنی بر این بود که شبکه ملی اطلاعات، جایگزین اینترنت شود و دسترسی به اینترنت به صورت محدود، مقطعی و طبقه‌بندی شده باشد. مصوبات آن هم در شورای‌عالی فضای مجازی مصوب شده بود ازجمله آن سند طرح معماری کلان شبکه‌ملی اطلاعات بود که شهریورماه ۹۹ در همین شورا مصوب شد. به هر حال تصمیم و اراده بر محدودیت استفاده از اینترنت بود، اما همان زمان با دیوار محکم افکار عمومی مواجه شد.

دولت قبلی و فعلی توجیهی برای اجرای آن نداشت، حتی طرح صیانت هم متوقف شد. اما حالا باتوجه به اتفاقات فعلی، بهترین بهانه و توجیه برای اعمال آن است.» براساس اعلام بنیانگذار کارزار، فیلترینگ تنها روی استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای اینترنتی تاثیر نگذاشت، در لایه‌های دیگر کسب‌وکار که ماهیت اینترنتی هم ندارند و تنها از اینترنت کمک می‌گیرند هم، ضربه وارد شده است. مثل روابط عمومی‌ها و بخش‌هایی که با مشتریان در ارتباط هستند، آن‌ها به‌طور مستقیم، اینترنتی نیستند، اما از شبکه‌های اجتماعی برای بازاریابی استفاده می‌کنند.

این بخش هم به شدت آسیب دیده است، اما آمار دقیقی وجود ندارد. او می‌گوید: «فروشگاه‌های فیزیکی هم تحت‌تاثیر فیلترینگ قرار گرفته‌اند و فری لنسرها یا همان آزادکارها هم در همین دایره قرار می‌گیرند؛ بنابراین به‌طور کلی می‌توان گفت چهاردسته از وضعیت فعلی اینترنت آسیب دیده‌اند؛ یکی کسب‌وکارهای اینترنتی است، دومی استارت‌آپ‌ها، سوم فروشگاه‌های فیزیکی و کسب‌وکارهای غیراینترنتی و چهارم فری لنسرها.» براساس اعلام بیدی، اینکه در آینده چه سرنوشتی در انتظار این گروه‌هاست مشخص نیست.

اما به هر حال، مشخص است که اینترنت به‌صورت محدود و طبقاتی در اختیار مردم قرار گیرد. یعنی مردم حتی برای دسترسی به بخش‌هایی از اینترنت از وی‌پی‌ان‌های قانونی استفاده کنند. در این وی‌پی‌ان‌ها، هویت آن‌ها احراز می‌شود. مثلا احتمالا اساتید می‌توانند از این طریق به یوتیوب دسترسی پیدا کنند. این اقدام به هر حال تبعیض ایجاد می‌کند و ورود به حریم خصوصی افراد است.

ارسال نامه‌های محرمانه به مسئولان رده بالا
حسین اسلامی، رئیس هیئت‌مدیره سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران هم به هم‌میهن می‌گوید، در ابتدای اعمال فیلترینگ ۱۰۰ شرکت، اطلاعات‌شان را در اختیار آن‌ها قرار دادند که درباره تاثیر محدودیت اینترنت بر کسب‌وکارها بود.

او ادامه می‌دهد: «در کنار این بررسی، ۱۳ تشکل و ۱۲۰۰ نفر از اعضای صنف و کارکنان آن‌ها نامه‌ای خطاب به رئیس‌جمهوری نوشتیم که در آن بحث دسترسی آزاد به اینترنت و آزادی بازداشت‌شدگان این حوزه مطرح شده بود. البته حالا بیشتر این افراد آزاد شده‌اند و امیدواریم سایر افراد هم آزاد شوند.»

اواسط آبان‌ماه بود که خبری درباره حمایت مالی از کسب‌وکارهای اینترنتی آمد؛ معافیت‌های مالیاتی، خدمات پرداخت، تضمین پیدا کردن دنبال‌کننده‌ها در شبکه‌های اجتماعی، دادن تسهیلات و... جزو این بسته‌های حمایتی است. اسلامی نسبت به این بسته‌های حمایتی انتقاد می‌کند.

او می‌گوید: «به جای اینکه بسته حمایتی ارائه شود، باید موانع از بین برود تا بتوان اینترنت را به شرایط قبل برگرداند. باید وضعیتی ایجاد شود که پلتفرم‌ها دوباره فعال شوند. رفع موانع و محدودیت‌ها، مهم‌تر از بحث‌های حمایتی است. در کنار آن باید بسته‌های حمایتی با نگاه کرامت انسانی ارائه شود، نه به عنوان یک صدقه. باید کمک شود که کسب‌وکارها دوباره زنده شوند. باید از بخش خصوصی استفاده بیشتر کرد، هر چند همچنان از حمایت‌های دولتی استقبال می‌شود.»

او اتفاقی که برای کسب‌وکارهای اینترنتی رخ داده را به یک زلزله تشبیه می‌کند: «ما در این مدت نامه‌های محرمانه‌ای به وزیر ارتباطات نوشتیم، نامه محکمی هم به وزیر اقتصاد و رئیس سازمان امور مالیاتی درباره تقسیط و معافیت‌های مالیاتی فرستادیم، نامه‌ای هم که برای رئیس‌جمهوری نوشته بودیم از طرف او، به وزیر اطلاعات و وزیر کشور ارجاع شده است. همچنان هم پیگیر ماجرا هستیم. صرف نامه‌ها کمک‌ساز نیست، بلکه جلسات متعددی هم با نهادهای امنیتی و مجموعه‌های مرتبط با دولت داشتیم.»

اسلامی می‌گوید، مسئولان رسیدگی به این مسائل را موکول می‌کنند به زمانی که شرایط عادی شود، به‌ویژه درباره موضوعاتی مانند دسترسی آزاد به اینترنت و بازداشتی‌های این حوزه: «امیدواریم در شرایط عادی با عقلانیت بیشتر تصمیمات گرفته شود تا درمجموع وضعیت برد برد برای فضای کسب‌وکار ایجاد شود. ما با معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری جلسه خوبی داشتیم، نوع نگاه‌شان هم سازنده بود، اما مسئله اینجاست که در مقام عمل کمتر شاهد تطابق عمل و صحبت‌های دوستان هستیم.»

رئیس هیئت‌مدیره سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران در ادامه اعلام می‌کند، تا حدود دو هفته دیگر، بررسی جدیدی منتشر می‌شود که قطعا آمارهای متفاوتی نسبت به گزارش قبلی دارد: «به هر حال وضعیت به گونه‌ای است که افراد خودشان را با شرایط تطبیق می‌دهند و ممکن است بخشی از مشکلات رفع شود، اما آنچه دیده می‌شود خروج حجم بالایی از نیروی انسانی از این فضا و توقف سرمایه‌گذاری درازمدت است. ممکن است در ظاهر وضعیت بهبود یابد، اما به معنی بهبود حال‌وهوای کسب‌وکارهای دیجیتال نیست.»

بیشتر بخوانید:

• ۶ سکانس از بلای فیلترینگ بر سر اقتصاد/ از ورشکستگی کسب و کارهای اینترنتی تا افزایش بیکاری

۲۱۷ ۴۶