خرقه‌ای مقدس و قرارگاهش در هرات/میراثی که از پیامبر باقی ماند

خبرگزاری مهر - گروه فرهنگ و ادب: حمیدالله کام‌گار، مورخ اهل هرات نویسنده و پژوهشگر تاریخ افغانستان، هرات و خراسان کهن و صاحب کتاب‌هایی چون «کوسویه در امتداد تاریخ؛ پژوهشی در تاریخ، جغرافیا و رجال کهسانِ هرات»، «تاریخ‌نامه فوشنج» و «آثار غوریان» در گزارشی تحلیلی - تاریخی به یکی از مهم‌ترین میراث معنوی هرات پرداخته است.

مشروح این گزارش را که در اختیار مهر قرار گرفته در ادامه بخوانید:

یکی از افتخارات هرات و کشور ما هم به لحاظ ارزش‌های تاریخی و هم به لحاظ باورهای دینی آن خرقه مبارکه است، زیرا این خرقه که به تماس وجود حضرت محمد مصطفی (ص) شرف امتیاز حاصل کرده، از این‌رو در مواقع مشکلات و گرفتاری‌ها از آن برکات دیده شده و از طفیلش دشواری‌ها به سهولت تبدیل یافته و سبب دفع حوادث و سختی‌ها شده است.

این خرقه مبارکه به روایتی از حضرت محمد مصطفی (ص) است و به روایتی دیگر گریبانش وصله‌ای از خرقه مبارکه آن سرور (ص) دارد، به روایات و اسناد مؤثق به حضرت شیخ ابوسعید ابوالخیر و پس از رحلتش، قرار وصیتش، به شیخ‌الاسلام احمد جام ژنده‌پیل رسیده که سلسله اولاد و احفاد آن شیخ بزرگوار به تولیت آن عز افتخار دارند.

در حال حاضر قرارگاه خرقه مبارکه و مسجد جامع آن در شهر قدیم هرات، غرب پای‌حصار، جنوب قلعه اختیارالدین در محله بردرانی‌ها، ناحیه سوم شهرداری، قرار دارد. در زمان تیمورشاه درانی یا سدوزایی (۱۱۸۶ - ۱۲۰۷ ه. ق) قرارگاه و مسجد مذکور آباد شده است. در حال حاضر مسجد و قرارگاه خرقه مبارکه در جنوب‌غربی ساحه توسعه یافته مسجد واقع است. در غرب ساحه بزرگ فعلی – عقب ایوان رفیع غربی قرارگاه جدید خرقه مبارکه و در جناح راست آن مسجد جامع بزرگ تعمیر شده، توسعه و کاشی‌کاری و گچ‌بری و تعمیر دو مناره بالا در دو جناح ایوان رفیع غربی در سال ۱۳۷۰ هجری قمری ساخته و تکمیل شده است.

یکی از افتخارات هرات و کشور ما هم به لحاظ ارزش‌های تاریخی و هم به لحاظ باورهای دینی آن خرقه مبارکه است، زیرا این خرقه که به تماس وجود حضرت محمد مصطفی (ص) شرف امتیاز حاصل کرده، از این‌رو در مواقع مشکلات و گرفتاری‌ها از آن برکات دیده شده

در باب این خرقه به هرات سه روایت در دست است: نخست این‌که شیخ ابوالمکارم در کتاب مقامات حضرت شیخ‌الاسلام احمد جامی در مقاله نخست در باب دوم چنین آورده که: حضرت شیخ این خرقه را از دست شیخ ابوطاهر به حواله و وصیت پدر وی حضرت شیخ ابوسعید ابوالخیر گرفته و حضرت ابوسعید از دست ابی‌الرحمن سلمی و او از شیخ ابوالقاسم نصرآبادی و او از شیخ شبلی و او از شیخ جنید و او از شیخ سری سقطی و او از شیخ معروف کرخی و او از حضرت امام رضا (ع) و او از پدر خود حضرت امام موسی کاظم (ع) و او از پدر خود حضرت امام جعفر صادق (ع) و او از پدر خود حضرت امام محمد باقر (ع) و او از پدر خود حضرت امام زین‌العابدین (ع) و او از پدر خود حضرت امام حسین (ع) و او از پدر خود حضرت علی ابن ابی‌طالب (ع) و او از حضرت عثمان و او از حضرت عمر فاروق و او از حضرت ابوبکر صدیق رضی‌الله تعالی عنهم اجمعین و او از حضرت محمد مصطفی (ص).

این خرقه سلسلتاْ به خواجه شمس‌الدین محمد کوسوی (متوفی ۸۶۳ ه. ق) رسید. وی از اولاد کبار و احفاد بزرگوار شیخ‌الاسلام احمد جامی نامقی ژنده‌پیل است. خواجه شمس‌الدین محمد از کوسویه یا کهسان هرات بوده و در عصر تیمور گورکان از کهسان به هرات آمد، خرقه کنونی را با خود به هرات آورد و بعد از مدتی در هرات وفات یافته است. اخیراْ خرقه مبارک به خواجه محمد کوسوی رسیده بود. خواجه شمس‌الدین محمد آن خرقه مبارک را به دوش نموده، در جامع هرات به وعظ مسلمانان مشغول می‌شد.

وفات خواجه شمس‌الدین محمد کوسوی در سال ۸۶۳ ه. ق به وقوع پیوسته و هم در مسجد باستانی هرات مدفون است. خرقه مبارکه مذکور تا قرنی پیش از جمله تبرکات مسجد جامع باستانی محسوب می‌شد. این هدیه متبرک و ذیقدر از مسجد باستانی هرات برداشتند و به مسجدی به‌نام مسجد خرقه مبارکه نقل و محفوظ کرده‌اند و در آن مسجد قرار دارد. البته متولیان حال حاضر مسجد خرقه شریف به این باورند که در سال ۱۲۰۰ هجری قمری که شیخ اسماعیل جامی‌الاحمدی، مستوفی‌الممالک زمان تیمورشاه ابدالی و در عین حال عهده‌دار تولیت خرقه مبارکه بود، مسجد خرقه شریف را بنا کرد و این خرقه که تا آن زمان در مسجد خرقه شریف در کهسان نگه‌داری می‌شد، به مسجد خرقه شریف شهر هرات انتقال کردند.

در سال ۱۳۷۰ هجری قمری جناب زنده‌یاد شیخ ابراهیم‌خان این مسجد را از ریشه برداشت و وسعتی به سزا داد و به طرحی عالی عمارت را با آلات کاشی مزین کرد که اکنون از نفایس ابنیه عالیه هرات به‌شمار می‌رود.

روایت دوم این‌که امیر شاهرخ در عهد سلطنت خود در داخل قلعه کوسویه یا کهسان به طرح مصلی هرات گنبد عالی در جای بسیار وسیع به جهت این خرقه مبارکه بنا نهاد که در حال حاضر هر دو بنا گنبد و مسجد خرقه متبرکه معروف و مشهور و موجود است و از آن زمان تا زمان احمدشاه ابدالی این خرقه متبرکه در همان محال کوسویه به دست مشایخ بود، در عهد دولت تیمورشاه چون‌که شیخ محمد اسماعیل‌خان مستوفی و شیخ عبداللطیف‌خان پدر وی که وکیل‌الممالک محروسه کل دولت افغانستان بود و تولیت خرقه متبرکه هم به طریق ارث به ایشان تعلق داشته و از خدمت سرکار و حضور دربار لابد و ناچار بودند، از این سبب در میان شهر هرات پیش روی ارگ و نزدیک پای‌حصار از نو مسجد معتبر و حوضی در میان و شبستان کلان در خانه‌ی علی‌حده به جهت خرقه متبرکه بنا کرده و خرقه متبرکه را از کوسویه نقل داده، در شهر هرات به آن خانه و مسجد سپردند و تا الحال به تصرف و تولیت اولاد ایشان است.

حضرت شیخ این خرقه را از دست شیخ ابوطاهر به حواله و وصیت پدر وی حضرت شیخ ابوسعید ابوالخیر گرفته و حضرت ابوسعید از دست ابی‌الرحمن سلمی و او از شیخ ابوالقاسم نصرآبادی و او از شیخ شبلی و او از شیخ جنید و او از شیخ سری سقطی و او از شیخ معروف کرخی و او از حضرت امام رضا (ع)

روایت سوم گفته می‌شود این‌که به طریق اخبار از گذشتگان شنیده و برای العین خود این داعیان دیده‌ایم که در هر حادثه مشکلی چون مرض طاعون، وبا، قحطی، باران و ایام استسقا که اهالی هرات امید حیات و گمان نجات نداشتند، این خرقه مبارکه را حاکم وقت به اعزاز و اکرام تمام از شهر بیرون، و به دشت عیدگاه می‌بردند و اهالی سکنه هرات از شهر و روستاها در آن‌جا مجتمع شده بر سر دست شفیع آورده دعا می‌کردند و مردم دست انابت به امید اجابت به درگاه مجیب‌الدعوات برداشته، آمین می‌گفتند.

بر اساس باورها؛ از این خرقه انواع خوارق و کرامات به ظهور رسیده؛ اوّل این‌که بعد از وفات حضرت شیخ احمد جامی نامقی همه اولاد وی دعوی‌دار آن خرقه متبرکه شدند و می‌خواستند که پاره پاره کرده، پاره‌های آن را به طور تبرک با هم تقسیم کنند، ممکن نبود و هر کس به دست می‌گرفت، خرقه مبارک از دست وی غایب می‌شد. آخر به دست خواجه شمس‌الدین محمد کوسوی قرار گرفت.

در سال ۱۳۳۵ ه. ق که مرض وباء در هرات شدت یافت، نایب‌الحکومه وقت سردار محمد سلیمان‌خان مکتوباْ از شیخ محمد امین متولی آرزو کرد خرقه مبارکه برآورده می‌شود. مطابق آرزوی نایب‌الحکومه موصوف خرقه مبارکه را از مقرش به جلال تمام متولی به فرق خود جا داده و متولی را بالای شتر سفید سوار کردند و این شتر دوازده مهار داشت که هر مهار به گردن یکی از اعزه و اشراف و مشایخ و نایب‌الحکومه بود و به تضرع تام تا خیابان یا میدانی‌که به نام حضرت مولانا جامی مشهور است، برده و بالای تختی که در آن‌جا تهیه شده بود، گذاشته و در آن‌جا صندوقش را گشوده و خرقه مبارکه را کشیده به طفیلش استدعای دفع بلا کردند، به همان روز الله تبارک و تعالی به برکت این خرقه مبارک آن بلا را دفع کردند که باز اثری از آن بلا دیده نشد.

در سال ۱۳۱۸ خورشیدی که محمد قاسم‌خان نایب‌الحکومه بود و محمد قاسم‌خان دیگر فرقه‌مشر عسکری، مرض وباء در هرات بی‌اندازه کسب تشدد کرد که در یک روز از خود شهر و اطرافش به قرار احصائیه رسمی سه هزار و چند نفر به این مرض تلف شدند، همان بود که به مشورت علما و صلاح نایب‌الحکومه خرقه مبارکه را به طوری‌که در بالا ذکر شده و علاوتاْ دو طرفه خیابان مولانا جامی را سربازان احاطه کرده بود و با اعزاز تمام در همان‌جا برده و به طوری‌که در بالا ذکر یافت، برآورده و شفیع آورده شد که روز دوشنبه ۲۲ رمضان مطابق ۸ اسد ۱۳۱۸ خورشیدی بود و گرمی نهایت شدت داشت، الله تبارک و تعالی به برکت خرقه مبارکه آن بلیه را به فضل خود دفع کرد که بعد از آن اثری از وباء در هرات دیده نشد.

ساختمان مسجد چون قابل ترمیم شده بود، شیخ محمد ابراهیم جامی در صدد آن شد که تعمیر جدید و پخته و با زیب و زینت که شایستگی آن را داشته باشد بنماید، در سال ۱۳۷۰ ه. ق چون محمد ظاهرشاه به غرض معالجه درد چشم خود عازم خارج بود، به هرات تشریف آورده، موقعی‌که به زیارت خرقه مطهره مشرف شد، اراده فرمود که عمارت وسیع به آن ساخته شود و نقشه‌های متعدد ترتیب داده و سرانجام یک نقشه را پسندید و مطابق آن کار شروع شد. زمانی‌که از سفر رجعت فرموده به هرات، چون تهداب ایوان کنده بود، سنگ آن را به دست خود گذاشت.

امیر شاهرخ در عهد سلطنت خود در داخل قلعه کوسویه یا کهسان به طرح مصلی هرات گنبد عالی در جای بسیار وسیع به جهت این خرقه مبارکه بنا نهاد که در حال حاضر هر دو بنا گنبد و مسجد خرقه متبرکه معروف و مشهور و موجود است

در سال ۱۳۷۰ خورشیدی کوره کاشی‌سازی در خود مسجد خرقه شریف تأسیس شده بود که کاشی‌های نفیس توسط کاشی‌سازان ماهر تولید می‌شد. کتیبه‌ها و خطوط زیبای نستعلیق و نسخ آنکه در نماهای مسجد نقش بسته است، توسط زنده‌یاد شیخ محمد اعظم‌خان جامی تحریر شده است. آیات مبارکه و احادیث شریف و اشعاری در رواق‌های مسجد خرقه شریف به کاشی تحریر یافته است.

نمازخانه جدید قسمت غرب مسجد خرقه شریف به دستور محمد اسماعیل‌خان استاندار وقت هرات و به سرپرستی و تلاش محمد رفیق مجددی در سال ۱۳۸۲ خورشیدی بنا شد که دارای مساحت ۶۰۰ متر مربع است و گنجایش بیش از ۵۰۰ نمازگزار را دارد. در ورودی به این قسمت مسجد سنگ سفیدی ساخته و نصب شده است.

اخیراً نیز ترمیم گل‌دسته‌ها و صحن مسجد و کاشی‌کاری‌های به‌هم ریخته به همکاری عبدالقیوم شریفی، نثاراحمد فیضی غوریانی و ریاست آبدات تاریخی هرات صورت گرفته است. در سال ۱۳۹۵ خورشیدی مسجد زنانه‌ای در سمت جنوب‌غربی، بالای اتاق‌های قدیمی مسجد از طرف تولیت مسجد جامع خرقه مبارکه و سعی و تلاش شیخ عبداللطیف جامی و مساعدت مردمی و اهل خیر هرات ساخته شد. این مسجد کتابخانه‌ای نیز دارد. در گذشته این مسجد در ساحه چهار جریب معادل ۳۷۸۰ متر مربع بوده، امّا مساحت کنونی مسجد در حدود ۱۲۵۶۶ متر مربع سنجش شده که ۷۷۱۰ متر مربع شامل زیربنا و ۴۸۵۶ متر مربع باغچه و صحن مسجد را تشکیل می‌دهد.

منابع پژوهش

۱. جامی‌الاحمدی، شیخ عبدالستار، مسجد جامع خرقه مبارکه استان هرات، هرات: دفتر تولیت مسجد جامع خرقه مبارکه، ۱۴۰۱ خورشیدی، چاپ دوم، ص ۲۳.

۲. جامی، محمد ابراهیم خلیل‌احمد، خرقه مبارکه در هرات، هرات: مطبعه دولتی، ۱۳۴۷ خورشیدی، ص ۴.

۳. جامی، نورالدین عبدالرحمن، نفحات‌الانس من حضرات‌القدس، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: سخن، ۱۳۸۶ خورشیدی، چاپ هفتم، ص ۴۹۸.

۴. فکری سلجوقی، عبدالروف، هرات‌نامه، به کوشش غلام‌سخی غیرت، کابل: مطبعه افغانستان تایمز، ۱۳۹۰ خورشیدی، ص ۱۳۳ - ۱۳۴.

۵. کام‌گار، حمیدالله، کوسویه در امتداد تاریخ (پژوهشی در تاریخ، جغرافیا و رجال کهسان هرات)، هرات: نشر کام‌گار، ۱۳۹۹ خورشیدی، چاپ دوم، ص ۱۲۷.

۶. واعظ هروی، امیر سیدعبدالله‌الحسینی، رساله‌ی مزارات هرات، به تصحیح و حواشی و تعلیقات فکری سلجوقی، هرات: محمدی، ۱۳۸۶ خورشیدی، بخش تعلیقات، ص ۲۶۲ - ۲۶۳.