هشتگرد فقط یک نام نیست/از آثار دوره اشکانی تا قدمت هزارساله تشیع

خبرگزاری مهر – گروه فرهنگ و ادب: هفدهم آذرماه در تقویم فرهنگی کشور، روز فرهنگی هشتگرد نام گرفته است. مطلبی که در ادامه می‌خوانید بحثی است پیرامون تاریخ درازدامن هشتگرد که به نقل از کتاب «تاریخ هشتگرد» نوشته حسین عسکری ارائه می‌شود. این کتاب به زودی با حمایت شهرداری و شورای اسلامی شهر هشتگرد روانه کتابفروشی‌ها می‌شود.

حسین عسکری، تاریخ‌نگار و البرزپژوه است. به قلم او تاکنون کتاب‌ها و پژوهش‌هایی چون «کتابشناسی ساوجبلاغ»، «نقد دل»، «بیداری دشت کهن»، «علمای مجاهد استان البرز»، «دشتی به وسعت تاریخ»، «کهن دشت»، «روستای ایستا» و «روستازادگان دانشمند» منتشر شده است.

آثار اشکانی در هشتگرد

نام «هشتگرد»، گرانبار از معنا و دلالت‌های فرهنگی و تاریخی است. از تپه جنوبی آن به نام «چال تپه» (محل استقرار اولیه و کهن شهر هشتگرد)، سفال‌های دوره اشکانی (حدود ۲۵۰ پیش از میلاد تا حدود ۲۲۶ پس از میلاد مسیح) به دست آمده است. بر همین مبنا دکتر حکمت اله ملاصالحی (استاد نامدار دانشگاه تهران و عضو هیأت امنای بنیاد ایران شناسی) بر این نظرند که هشتگرد در اصل، «اَشک کَرد» بوده به معنای «محلی که به وسیله اشکانیان بنا شده» و به مرور زمان به «هشتگرد» و «هشتجرد» تغییر یافته است.

یافته‌های باستان شناختی موجود در «چال تپه هشتگرد»، از این نام شناخت و دیدگاه عالمانه استاد پشتیبانی می‌کند. پس مدنیت در هشتگرد، دست کم قدمت ۲۲۰۰ ساله دارد. این تپه باستانی در ۲۷ آبان ۱۳۸۶ به شماره ۲۰۲۶۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قدمت هزار ساله تشیّع در هشتگرد

در مکتوبات شناخته شده ۹۰۰ ساله‌ای همانند «نقض» نوشته عبدالجلیل رازی قزوینی، «التدوین فی اخبار قزوین» نوشته عبدالکریم رافعی قزوینی و «الفهرست» نوشته شیخ منتجب الدین رازی، نام هشتگرد (هشتجرد) و تعدادی از نام آوران آن همانند دهخدای فخرآور هشتجردی، شهید جمال الدین عبدالصمد هشتجردی، عبدالرحیم هشتجردی و محمد قاضی هشتجردی آمده است. بر همین مبنا، تشیع دوازده امامی در هشتگرد، قدمت هزار ساله دارد.

بانیانِ هشتگردی مقابر ری

در استان البرز و خارج از آن تعدادی کتیبه تاریخی متعلق به قرون میانی دوره اسلامی به چشم می‌خورد که روایتگر دیرپایی تاریخ کتابت و همچنین قدمت مذهب تشیّع در این استان دیرپا است. از آن جمله، دو لوح آهنی با کتیبه‌های کوفی متعلق به درهای قدیمی آستان حضرت عبدالعظیم حسنی (درگذشت حدود ۲۵۴ ق) و برج طغرل (مقبره ابراهیم خَوّاص عارف قرن سوم هجری قمری یا طغرل بیک پادشاه اول سلجوقی) است که آنها را دو چهره شیعی متعلق به استان البرز یعنی جمال الدین عبدالصمد و عبدالوهاب هشتجردی (هشتگردی) فرزندان دهخدای فخرآور هشتجردی در قرن ششم هجری قمری تدارک دیده‌اند. این دو اثر ارزشمند به ترتیب در موزه آستان حضرت عبدالعظیم و موزه هنر میشیگان (آمریکا) نگهداری می‌شوند. درب آستان حضرت عبدالعظیم حدود سال ۱۳۳۰ ش از جای خود برداشته شده و در موزه و خزانه آستان محفوظ است.

رئیس جمال الدین عبدالصمد هشتجردی از شخصیت‌های مذهبی و اجتماعی شیعه در قرن ششم هجری قمری است که ریشه در هشتگرد (مرکز شهرستان ساوجبلاغ) دارد. او به همراه پدرش که مستوفی ری بود، با اسماعیلیان الموت درگیری مسلحانه و عقیدتی داشت. عبدالجلیل رازی قزوینی متکلم و فقیه شیعه در قرن ششم هجری قمری، در معرفی خواجگان و رؤسای شیعه، از او با عنوان «جمال الدین عبدالصمد غازی شهید رحمت الله علیه» یاد کرده و در کتاب «نقض» در این باره نوشته که «ابو اسحاق صاحب خراج ملاحده» نیز «که ملحد شد» به وسیله «امیر قایماز… به گفت جمال الدین عبدالصمد شیعی رحمت الله علیه» کشته شد. آن گونه که به نظر می‌رسد، جمال الدین عبدالصمد در نهایت به شهادت رسیده اما منابع تاریخی درباره چگونگی شهادت او مطلبی نگفته‌اند. منتجب الدین رازی از نویسندگان شیعه در قرن ششم هجری قمری، در ردیف ۳۱۹ کتاب الفهرست با عنوان «الرئیس عبدالصمد بن فخرآور الهشتجردی: دَیِّن، فاضل» از او نام برده است.

استاد میرجلال الدین حسینی اُرموی معروف به محدث (درگذشت ۱۳۵۸ ش)، استاد علی اکبر دهخدا (درگذشت ۱۳۳۴ ش)، دکتر عبدالحسین زرین کوب (درگذشت ۱۳۷۸ ش)، آیت الله شیخ عزیزالله عطاردی (درگذشت ۱۳۹۳ ش) و دکتر رسول جعفریان بر این نظرند که منظور از «هشتجرد» همان هشتگرد مرکز شهرستان ساوجبلاغ است.

پیشنهاد می‌شود میدان، خیابان یا مکانی عمومی در مرکز استان البرز یا مرکز شهرستان ساوجبلاغ به نام «شهید جمال الدین عبدالصمد هشتگردی» نامگذاری شود تا یاد این چهره مذهبی و فرهنگی شیعی گرامی داشته شود. نامی پر افتخار که قدمت تشیّع دوازده امامی در استان البرز و شهرستان ساوجبلاغ را به حدود هزار سال پیش برگردانده است.

نگین جاده ابریشم

پیشینه کاروانسرای ینگی امام در شهر هشتگرد، به روزگار صفویه بر می‌گردد. این کاروانسرای مهم در مسیر جاده ابریشم قرار داشته و قرار است به عنوان یکی از مصادیق «کاروانسرای ایرانی» در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شود. از نام هشتگرد و آثارش (امامزادگان جعفر، هادی و علی النقی، چال تپه و تپه و کاروانسرای ینگی امام)، در بیشتر سفرنامه‌ها و متون مکتوب دوره قاجاریه (مکتوبات نویسندگان، جهانگردان و فرستادگان اقتصادی - سیاسی ایرانی و خارجی) یاد شده است.

کاروانسرای صفوی ینگی امام

کاروانسرا یا مهمانخانه چهار ایوانی ینگی امام، بنایی است منسوب به شاه عباس صفوی (درگذشت ۱۰۳۸ ق) که در کنار تپه‌ای تاریخی ساخته شده است. طول خارجی آن ۶۹ متر و عرض آن ۶۰/۶۷ متر است. این کاروانسرا در سه دوره صفویان، پیش از حکومت محمد شاه قاجار (درگذشت ۱۲۶۴ ق) و مقارن با نخستین سفر ناصرالدین شاه قاجار (درگذشت ۱۳۱۳ ق) به فرنگ رونق داشته و در بیشتر سفرنامه‌های ایرانی و خارجی روزگار قاجار از این کاروانسرا یاد شده است.

کاروانسرای ینگی امام به هنگام حکومت مظفرالدین شاه قاجار (درگذشت ۱۳۲۴ ق) دچار حریق شده و از آن پس مدتی متروک ماند. در رویدادهای مربوط به جنبش مشروطه خواهی ایرانیان، از این کاروانسرا به عنوان پایگاه قوای مسلح دولتی و مشروطه خواه استفاده شده است. در کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ هم این کاروانسرا محل دیدار و هماهنگی چهره سیاسی کودتا سید ضیاالدین طباطبایی با چهره نظامی کودتا یعنی رضاخان میرپنج بود.

هم اکنون روستای تاریخی ینگی امام در محدوده شهر هشتگرد قرار دارد. این روستا در دوره صفویه، بارویی چهار ضلعی و بلند داشته که در هر ضلع آن چهار برج نگهبانی وجود داشت. اکنون آثاری از سه برج و بخشی از باروی این روستا برجای مانده است. سه اثر تاریخی شامل بقعه دو امامزاده، کاروانسرا و تپه تاریخی در ینگی امام وجود دارد. ۱۷ آذر ۱۳۷۷ سالروز ثبت «کاروانسرای صفوی ینگی امام» به شماره ۲۱۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به عنوان «روز فرهنگی هشتگرد» انتخاب شده است.

نوادگان امام هفتم در هشتگرد

مزار امامزادگان «جعفر» و «هادی و علی النقی» از نوادگان امام موسی کاظم علیه السلام (شهادت ۱۸۳ ق) هفتمین امام شیعیان در محدوده شهر هشتگرد قرار دارد.

امامزاده جعفر شهر هشتگرد

بقعه این امامزادگان به ترتیب در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۰ به شمار ۳۸۳۲ و در ۲۸ دی ۱۳۷۹ به شماره ۲۹۶۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آثار ایلخانی در هشتگرد

بر اساس کاوش‌های باستان شناسی، آثار به دست آمده از تپه ۱۶ متری ینگی امام در شهر هشتگرد، بیشتر متعلق به دوره ایلخانیان (۶۵۱ تا ۷۵۶ هجری قمری) است. این تپه در ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ به شماره ۳۵۰۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. شهرداری هشتگرد در سال ۱۳۹۶ یکی از نمادهای حجمی از سفالینه‌های به دست آمده از تپه ینگی امام را در شهر هشتگرد نصب کرده است. سه فصل کاوش با حضور گروهی از باستان شناسان به سرپرستی ولی الله دهقانی سانیج و حمایت پژوهشکده باستان شناسی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بین سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۱ در تپه ینگی امام انجام شده است.

میزبانی در کاروانسرای صفوی

با بررسی‌های انجام شده، نزدیک هفتاد چهره سیاسی، فرهنگی، مذهبی، تجاری و علمی ایرانی و خارجی در سفرنامه‌ها و خاطرات خود به کاروانسرای صفوی ینگی امام اشاره کرده‌اند. نام تعدادی از آنان به این شرح است: ناصرالدین شاه (چهارمین پادشاه سلسله قاجار)، مظفرالدین شاه (پنجمین پادشاه سلسله قاجار)، حاج محمدعلی سیاح محلاتی (جهانگرد مشروطه خواه)، مسعود میرزا ملقب به ظل السلطان (حاکم اصفهان در دوره قاجار)، میرزا علی خان قاجار ملقب به ظهیرالدوله (حاکم کرمانشاهان)، میرزا علی خان دیوسالار مشهور به سالار فاتح (از رهبران مشروطه خواه مازندران)، یوشیدا ماساهارو (نخستین فرستاده امپراطوری ژاپن به ایران)، نوبویوشی فوروکاوا (جهانگرد ژاپنی)، اینووه ماساجی (جهانگرد ژاپنی)، ارنست اورسل (جهانگرد بلژیکی)، میرزا حسین فراهانی (نویسنده و جهانگرد دوره قاجار)، میرزا علی اصغرخان امین السلطان (صدراعظم ناصرالدین شاه)، میرزا علی خان امین الدوله (صدراعظم مظفرالدین شاه)، میرزا محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (وزیر انطباعات دوره ناصری)، میرزا محمد ولی خان تنکابنی ملقب به سپهدار تنکابنی (فرمانده مشروطه خواهان گیلان در فتح تهران به هنگام استبداد صغیر)، یپرم خان ارمنی (فرمانده فوج مشروطه خواهان ارمنی در دوره استبداد صغیر)، قهرمان میرزا سالور ملقب به عین السلطنه (نایب الحکومه زنجان)، سون هه دین (دانشمند و جهانگرد سوئدی)، سلطان مراد میرزا ملقب به حسام السلطنه (فرزند عباس میرزا)، مرحوم آیت الله سید احمد شبیری زنجانی (مجتهد معاصر)، کیکاووس میرزا قاجار (فرزند فتحعلی شاه)، دکتر فووریه (پزشک مخصوص ناصرالدین شاه)، اوژن اوبن (مورخ و باستان شناس فرانسوی)، رضا خان میرپنج و سید ضیاالدین طباطبایی (عوامل کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹)، احمد امیراحمدی (نخستین سپهبد ایران و از عوامل کودتای سوم اسفند)، گرترود بل (نویسنده و جهانگرد انگلیسی)، میرزا نصرالله طباطبایی دیبا مشهور به ناصرالسلطنه (وزیر زراعت در حکومت مظفرالدین شاه قاجار).

هشتگرد در تاریخ معاصر

در اسناد تاریخی مربوط به صدر قاجاریه، جنبش مشروطیت، استبداد صغیر و فتح تهران، نهضت جنگل، کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹، جنگ‌های جهانی اول و دوم، انقلاب اسلامی، دفاع مقدس و… به نام هشتگرد و ینگی امام اشاره شده است.