شازده قاجاری و سردار اسعد نخستین مترجمان ایرانی الکساندر دوما

خبرگزاری مهر – گروه فرهنگ و ادب: الکساندر دوما، رمان‌نویس و نمایشنامه‌نویس شهیر فرانسوی و خالق آثاری چون «کنت مونت – کریستو»، «سه تفنگ‌دار»، «ژوزف بالسامو»، «شوالیه دارمانتال» و «ملکه مارگو» روز پنجم دسامبر سال ۱۸۷۰ درگذشت. بنابراین ۱۵ آذر ۱۴۰۱ برابر است با صدوپنجاه‌ودومین سالمرگ این رمان‌نویس ماندگار در تاریخ ادبیات جهان. الکساندر دوما، قصه‌گویی قهار بود و آثارش نه تنها در فرانسه که در جای جای جهان خوانندگان بسیار یافتند. در این مجال اندک قصد پرداختن به زندگینامه او نیست، بلکه به دلیل سالگرد درگذشت او مختصری درباره نخستین ترجمه‌های فارسی آثارش ارائه می‌شود.

پیش از پرداختن به ترجمه‌های فارسی آثار الکساندر دوما باید گفت که در عصر قاجار که نخستین مواجهات جدی با غرب پیش آمد، شکست ایران در جنگ‌هایش با روس و از دست رفتن بخش عمده‌ای از مناطق و سرزمین‌های ایرانی، ایرانیان به ناگاه دریافتند که از قافله تمدن عقب مانده‌اند و علت عقب‌ماندگی آنها در مفهومی به نام «مدرنیته» خلاصه می‌شود. اینکه برداشت از مدرنیته چه بوده مربوط به این مطلب نمی‌شود، اما از همان دوران بود که عده‌ای از ایرانیان برای تحصیل علوم و فنون غربی به فرنگ فرستاده شدند و همچنین در داخل کشور نیز جنب و جوش‌هایی برای یادگیری زبان‌های بیگانه آغاز شد.

محصلان پس از بازگشت به کشور در مناصبی به کار گماشده شدند و برخی مظاهر غربی را با خود به ایران آوردند. تاسیس نشریه و چاپخانه و بعدها دارالفنون و همچنین قراردادهایی که حکومت با دول بیگانه منعقد می‌کرد، تب و تاب ترجمه در ایران را موجب شد. این بین برخی از متون ادبی غربی نیز ترجمه شدند. ترجمه متون ادبی یا به علت مضامین اخلاقی و تعلیمی آنها بود که ضرورت مطالعه آن توسط مترجم حس می‌شد و یا اینکه به دلیل توصیه اهالی قدرت بود. ناصرالدین شاه قاجار که کمی زبان فرانسه می‌دانست و قصه را نیز دوست داشت، طرفدار آثار الکساندر دوما بود.

به نظر می‌رسد نخستین ترجمه از آثار این نویسنده شهیر فرانسوی را محمد طاهر میرزا با برگردان فارسی «کنت مونت – کریستو» انجام داده باشد. این ترجمه به سال ۱۲۵۲ شمسی (۱۲۹۰ قمری) یا ۱۸۷۴ میلادی یعنی چهار سال پس از مرگ دوما منتشر شد. اما محمد طاهر میرزا که بود؟

مختصری پیرامون شاهزاده مترجم قاجاری

محمدطاهر میرزا به سال ۱۲۵۰ هجری قمری در شهر تبریز به دنیا آمد. پدرش یعنی اسکندر میرزا، فرزند ششم عباس میرزا ولیعهد وطن‌پرست فتحعلیشاه قاجار بود. عباس میرزا که فرمانده اصلی سپاه ایران در جنگ با روس بود و شکست‌های ایرانیان را در این نبردها علیرغم سلحشوری‌شان دید، تصمیم گرفت محصلانی را برای تحصیل فنون و علوم جدید به غرب بفرستد. او همچنین به تحصیل فرزندان خود نیز اهتمام ویژه داشت.

اسکندر میرزا نیز برای اهل فضل شدن فرزندان خود تلاش بسیار کرد. به همین دلیل محمدطاهر میرزا از همان آوان کودکی در تبریز به تحصیل علوم ادبی و آموختن زبان و ادبیات عرب مشغول شد و در اندک زمانی این زبان را فرا گرفت و به خوبی از عهده تکلم و همچنین مطالعه و ترجمه برآمد. پس از آن به آموختن زبان فرانسه همت گماشت و برخی از فرانسویان ساکن در تبریز و همچنین برخی از ایرانیان آشنا به این زبان معلم او بودند. محمدطاهر میرزا همچنین تحصیل ریاضیات را نیز آغاز کرد و در آن سرآمد شد.

به نظر می‌رسد نخستین ترجمه از آثار الکساندر دوما را محمد طاهر میرزا با برگردان فارسی «کنت مونت – کریستو» انجام داده باشد. این ترجمه به سال ۱۲۵۲ شمسی (۱۲۹۰ قمری) یا ۱۸۷۴ میلادی یعنی چهار سال پس از مرگ دوما منتشر شد

این شاهزاده قاجاری پس از تحصیل و کسب علوم مختلف به مصر مهاجرت کرد و مدت پنج سال در جامع الازهر به فراگرفتن علوم دینی پرداخت و پس از آن به ایران بازگشت و در تهران ساکن شد. در پایتخت او مورد توجه خاص ناصرالدین شاه قاجار که پسرعمویش بود قرار گرفت. روایت است که ناصرالدین شاه برای او احترام بسیاری قائل بود و پایش را به دربار باز کرد و مجالست با او را به دیگران ترجیح می‌داد. به همین دلیل نیز مورد توجه درباریان و دولتمردان قرار گرفت و در تهران بسیار مشهور شد. اهل علم پایتخت نیز میل به مجالست با او را داشتند و در منابع ضبط است که فیلسوف نامی آن دوران یعنی حکیم میرزا ابوالحسن جلوه یکی از دوستان و هم‌نشینان محمدطاهر میرزا بود.

محمدطاهر میرزا نیز مانند پدرش از خدمات دولتی گریزان بود و عمر خود را به مطالعه و تحریر و ترجمه گذرانید. نقل می‌کنند که پس از مدتی به دسایس درباریان بین دو پسرعمو فاصله افتاد و محمدطاهر ناچار شد به کاشان مهاجرت کند و در آنجا نیز در امان نبود و فرزندانش با فشار دربار به برخی از نقاط ایران رفتند و آنجا سکونت کردند. یکی از فرزندان او به نام محسن میرزا کفیل‌الدوله، پدر سلیمان میرزا اسکندری (پایه گذار و رهبر حزب سوسیالیست ایران و از بنیانگذاران حزب توده و نخستین رییس این حزب) است.

محمد طاهر میرزا به سال ۱۲۶۵ شمسی ترجمه خود از «ملکه مارگو» الکساندر دوما را منتشر کرد. در سال ۱۲۶۷ نیز ترجمه او از رمان‌های «سه تفنگ‌دار» و همچنین «پس از بیست سال» که ادامه «سه تفنگ‌دار» است به سرانجام رسید. مجلدات بعدی این رمان‌ها در سال ۱۲۶۸ منتشر شدند. همچنین محمدطاهر میرزا رمان «لوئی چهاردهم و عصرش» الکساندر دوما را نیز ترجمه کرد که تاریخ آن برای نگارنده این سطور معلوم نیست. او که ترجمه‌هایی از دیگر نویسندگان را نیز کار کرده بود سرانجام بر اثر سکته قلبی درگذشت و در گورستان ابن‌بابویه به خاک سپرده شد.

قهرمان مشروطه مترجم آثار الکساندر دوما

یکی دیگر از مترجمان ایرانی آثار الکساندر دوما، علیقلی خان سردار اسعد بختیاری است که از قهرمانان اصلی انقلاب مشروطه به شمار می‌رود. سردار اسعد بختیاری که پس از افتتاح نخستین مجلس شورای ملی برای معالجه از کشور خارج شده بود چند سالی را در هند، مصر و اروپا گذراند و چون به گردآوری کتاب علاقه بسیار داشت، آثار و کتاب‌های بسیاری را خریداری کرد و بعدها خود به ترجمه برخی از آنها پرداخت.

سردار اسعد در مقدمه‌ای که بر ترجمه «عشاق پاریس» نوشته نکات بسیار جذابی را مطرح کرده است، از جمله علاقه‌اش به رمان «شوالیه دارمانتال» الکساندر دوما را. او در این مقدمه به تعریف و تمجید از قالب «رمان» نیز پرداخته استیکی از ترجمه‌های او رمان تاریخی «دختر فرعون» الکساندر دوماست. سردار اسعد همچنین رمان «عشاق پاریس» (نویسنده نامعلوم) را نیز ترجمه کرده بود که این ترجمه او به سال ۱۳۹۶ به کوشش عباسقلی صادقی و سعاد پیرا توسط نشر تاریخ ایران منتشر شد.

علاقه سردار اسعد به رمان «شوالیه دارمانتال»

سردار اسعد در مقدمه‌ای که بر ترجمه «عشاق پاریس» نوشته نکات بسیار جذابی را مطرح کرده است، از جمله علاقه‌اش به رمان «شوالیه دارمانتال» الکساندر دوما را. او در این مقدمه به تعریف و تمجید از قالب «رمان» نیز پرداخته است. بخش‌هایی از این مقدمه را در ادامه می‌خوانید:

«… در این اواخر علوم متعدده متفرقه در فرنگستان ترقی کلی حاصل نموده و از طرق مختلفه هر علمی را رونقی دادند. از جمله پندیات را با حکایات شیرین مخلوط کردند که طبایع هر پیر و جوان از مرد و زن مایل به خواندن شوند و همچنین سایر علوم را سهل و آسان نمودند تا در اذهان جلوه دیگر دهد... و این حکایات و رومان که به اصطلاح قصه باشد، انواع مختلفه دارد و از قبیل اخبار تاریخی و جغرافی و اخلاق و هیئت و علوم ادبیات و... در این قصه‌ها و رومان‌ها زیاد بوده و هست که مایه تنویر اذهان است.

از جمله مصنفین یکی الکساندر دوماس مورخ مشهور فرانسه است که کتاب‌ها نوشته و اکثر رومان‌هایش تاریخی است، مثلاً حکایت سه نفر تفنگ‌دار و بعد از بیست سال، دیکونت دوبرازلون است که مرحوم مبرور محمد طاهر میرزا به فارسی ترجمه نموده است. هرکس آن کتاب‌ها را مطالعه نموده، از حالات لویی سیزدهم و لویی چهاردهم و دربار آنها و وضع رفتارشان با رعیت و خدم کاملاً مطلع می‌شود و هرگاه آن تاریخ را به طور قصه شیرین نمی‌نوشت، احدی مایل به خواندن تاریخ سلطنت آن دو پادشاه نبود و یکی از کتب معروف الکساندر دوماس کتاب شوالیه دارمانتال است که از وضع سلطنت لویی پانزدهم می‌نویسد...

و این بنده کتاب شوالیه دارمانتال را از بهترین تالیفات الکساندر دوماس می‌دانم و در نزد اهالی اروپا نیز این کتاب مشهور و معروف است و بنده مترجم در ایام مسافرت به هندوستان، مصر و اروپ در هر جا به جست‌وجوی کتب مشهور بوده و مقدار زیادی از کتاب‌های عربی و فرانسه ابتیاع نموده و بعد از مطالعه هرکدام را که به نظر شیرین آمده به ترجمه آن پرداختم و به این بهانه خود را از غم و غصه فارغ می‌ساختم.»