نمایشگاه کتاب بیروت و ظرفیت دیپلماسی فرهنگی

این نمایشگاه در میان اختلافات و تنش های مزمن سیاسی جریان‌های داخلی و خلأ قدرت دوگانه ریاست جمهوری و نخست‌وزیری و در بحرانی‌ترین وضعیت خفقان‌آور اقتصادی تاریخ این کشور، طی مراسم افتتاحیه‌ای ساده با سخنرانی نجیب میقاتی نخست‌وزیر پیشبرد امور لبنان و حضور بسیار کم‌رنگِ مسئولان سیاسی و فرهنگی در سالن آسیب‌دیده از انفجار و در کنار ساحل مدیترانه شهر بیروت افتتاح شد.

نمایشگاه کتاب بیروت که دومین دوره‌اش را پس از فاجعه انفجار مهیب و پرسش‌برانگیز بندر بیروت و سال‌های شیوع بیماری کرونا و نیز بحران‌های زنجیره‌ای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی سخت این کشور آغاز می‌کند، این بار نیز در واکنش به ایستادگی و مقاومت مردم این کشور، مورد تحریم گسترده و همه‌جانبه کشورهای عربی بویژه کشورهای حوزه خلیج فارس و اروپایی‌ها (به استثنای فرانسه که برای نخستین بار شرکت کرده و بزرگترین غرفه نمایشگاه را از آن خود کرده است) قرار دارد؛ به گونه‌ای که پسوند «عربی و بین‌المللی» نمایشگاه، محتوا و مفهوم خود را کاملاً از دست داده است.

با وجود این، حضور نسبتاً خوب لبنانی‌ها در نیم‌روز نخست نمایشگاه و بلافاصله پس از پایان مراسم افتتاحیه، برای ناشران و غرفه‌داران شرکت‌کننده، نویدبخش بود و بارقه امیدی به همراه داشت. ناشرانی که به دلیل تورم و گرانی، بیشتر کتاب‌هایشان را با تخفیف چهل تا پنجاه درصدی ارائه می‌کنند تا کتاب همچنان در این شرایط سخت و بحرانی در سبد زندگی هم‌میهنانشان باقی بماند و مردمی که همچنان به «کتابِ کاغذی» علاقه‌مندند و آن را جزیی از زندگی خود می‌دانند.

گرچه صنعت نشر لبنان، همچون سایر کشورهای منطقه به دلایل گوناگون، روزهای سختی را سپری می‌کند، اما به نظر می‌رسد با تلاش لبنانی‌ها، مقوله دیرینه و جاافتاده منطقه عربی که: «مصری‌ها می‌نویسند، لبنانی‌ها چاپ و منتشر می‌کنند و عراقی‌ها می‌خوانند»، همچنان مفهوم خود را به طور نسبی حفظ کرده است. حضور پُر رنگ لبنانی‌ها در نمایشگاه‌های کشورهای عربی همچون نمایشگاه اخیر کویت و نمایشگاه هفته آینده کتاب بغداد و استانبول، ناظر به این معنی است. گفت‌وگویی که با آشنای قدیمی‌ام خانم رانیه المعلم، مدیر و صاحب انتشارات شهیر لبنانی «دار الساقی» در غرفه ایشان داشتم، این معنی را امیدبخش‌تر کرده است.

وی ضمن اظهار نگرانی از وضعیت صنعت چاپ و نشر کتاب، در پاسخم گفت: «سال جاری میلادی تعداد عناوین کتاب‌های انتشاریافته‌اش از ۷۰ عنوان به ۵۵ عنوان با تیراژ متغیر بین ۲ هزار تا ۲ هزار و ۵۰۰ جلد تقلیل یافته است که من آن را در شرایط بحرانی جاری مطلوب دانستم! و ایشان نیز گفته‌ام را تأیید اما برای مدیریت کارکنان فراوانش، ناکافی دانست.

ناشران لبنانی بر این باورند که مشکل اصلی در خوانندگانِ کتاب نیست، بلکه در چگونگی مدیریت نشر و توزیع کتاب است. آنان کتاب را «نماد بیروت‌شان» می‌دانند و کتاب را نشان از هویت و موجودیت پایتخت‌شان برمی‌شمارند. پرسش اصلی اما چگونگی پیوند دادن این روح به کالبد شهروندان است.

گرچه نمایشگاه بین‌المللی کتاب بیروت، تاریخ دیرینه‌ای دارد و یکی از رویدادهای بزرگ فرهنگی و مهم غرب آسیا به شمار می‌رود و برای روشنفکران جهان عرب و دیگر نقاط دنیا، مفهومی خاص و همواره امیدآفرین بوده است، اما در سال‌های اخیر به شدت متأثر از فضای مه‌آلود سیاسی داخلی و موضع‌گیری‌های کشورهای خارجی است.

آثار و پیامدهای تقسیم «سیاسی» و «ناعادلانه» غرفه‌ها میان ناشران لبنانی و اندک کشورهای شرکت‌کننده خارجی به بهانه کمبود فضا به گفته منتقدان به حدی است که تحریم عده‌ای از انتشاراتی‌ها و بویژه اسلام‌گرایان را به دنبال داشته و موجب نقد و رسانه‌ای شدن آن در این روزها شده و نمایشگاه را کاملاً سیاسی معرفی کرده است.

نکته پایانی این‌که گرچه بخش قابل توجهی از نمایشگاه کتاب بیروت به گفتمان و اندیشه‌های انقلاب اسلامی و معرفی متفکران و اصحاب فکر و فرهنگ ایرانی توسط لبنانی‌ها اختصاص یافته است، جمهوری اسلامی ایران اما باید خلأ حاضر نشدن و تحریم ظالمانه بسیاری از کشورهای عربی و دیگر کشورهای جهان را پُر می‌کرد که متأسفانه در این دوره از نمایشگاه نسبت به گذشته این هدف محقق نشده و حضور کم‌رنگ ایرانیان به دلایل گوناگون، کاملاً مشهود است.

روابط ایران با لبنان و با دیگر کشورهای حاضر در چنین رویدادهای مهم فرهنگی باید از ابعاد مختلف تقویت شود. زیرا زمینه برای حضور چند بُعدی کشورمان فراهم است. فعالان فرهنگی جمهوری اسلامی ایران باید حضور در نمایشگاه کتاب بیروت و دیگر پایتخت‌های کشورهای عربی را مهم و اثرگذار بدانند.

سرمایه‌گذاری پدیدآورندگان ایرانی در حوزه‌های مختلف نشر و نهضت ترجمه، رویکرد جدی‌تری را می‌طلبد و بازسازی زمینه‌های آن در کشورهای مختلف یک ضرورت است.

بی‌شک پدیدآورندگان ایرانی در زمینه‌ «تحولات فکری، اجتماعی و سیاسی»، «ادبیات مقاومت» و «هنر و ادبیات»، حرف‌های بسیاری برای گفتن دارند و اهمیت بازسازی نهضت ترجمه و تقویت دیپلماسی کتاب ازجمله مهم‌ترین مقوله‌هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد و بیروت که پایتخت دائم فرهنگ جهان عرب است، از چنین ظرفیت بی‌بدیلی در این حوزه‌ها برخوردار است.

نباید از یاد برد که امروزه قدرت نرم مبتنی بر دیپلماسی فرهنگی است و بخشی از این نوع دیپلماسی بسیار متنوع و گوناگون به‌رغم پیدایش رقیبانی قَدَر، همچنان در حوزه نشر و کتاب است و کتاب همچنان «خیرُ جلیس»، «گوهر عقل» و بی‌بدیل و غیر جایگزین است.

و بفرموده علامه اقبال لاهوری:

شنیدم شبی در کتب خانه من

به پروانه می‌گفت کرم کتابی

به اوراق سینا نشیمن گرفتم

بسی دیدم از نسخه فاریابی

نفهمیده‌ام حکمت زندگی را

همان تیره‌روزم ز بی آفتابی

نکو گفت پروانه نیم سوزی

که این نکته را در کتابی نیابی

تپش می‌کند زنده‌تر زندگی را

تپش می‌دهد بال و پر زندگی را

۶۵۶۵