کدام اسم اعظم خداوند ورد زبان سپاهیان اسلام در نبردها بود؟

خبرگزاری مهر – گروه فرهنگ و ادب: در پیشینه تمدنی ایران به تاسی از اسلام و آموزه‌های اسلامی و همچنین ائمه معصومین (ع) جوانمردان و فتیانی شکل گرفتند که در قدم نخست جنگاوران و سلحشورانی دلیر بودند و در مرحله بعد ارباب حِرَفی که با بهره‌گیری از زور بازو و همچنین عرفان اسلامی و به تاسی از سیره پیامبر (ص) و امیرالمومنین امام علی (ع) به دفاع و دستگیری از مظلومان پرداختند. شاید نخستین و در عین حال مهمترین گروه از جوانمردان و فتیان، «عیاران» بودند که بعدها از سلحشوری‌های آنان منابع فرهنگ عامه مهمی چون «سمک عیار» و «قصه حسین کرد شبستری» باقی ماند. عیاران کسانی بودند که با مصادره اموال ثروتمندان، آنها را به فقرا می‌رساندند و همیشه در تهاجم نیروهای دشمن در صف اول میدان نبرد بودند.

آئین‌نامه‌های تشرف به پیمان‌های جوانمردی فتوت‌نامه‌ها بودند. جوانمردان در هر شغلی که قرار داشتند، فتوت‌نامه‌هایی تدوین کردند تا ضمن معرفی شغل خود و بن‌مایه‌های عرفانی اسلامی آن، دستور العملی برای ورود تازه‌واردان به حرفه خود معرفی کنند. به همین منظور در فتوت‌نامه‌ها منشأ هر شغلی الهی معرفی شده و نخستین شاغلان در آن شغل پیامبران و رسولان الهی بوده‌اند.

هر حرفه‌ای برای خود فتوت‌نامه‌ای داشت و این نشان می‌داد که ارباب حِرَف همگی از جوانمردان بودند و اصولاً یکی از ضابطه‌های به دست گرفتن هر شغلی، جوانمردی و گرویدن به فتیان و جوانمردان بود. فتوت‌نامه‌های معماران، سپاهیان، خبازان، نجاران، دوزنده‌ها و خیاطان، بافنده‌ها، سلمانی‌ها، چیت‌سازان، نمدمالان، کرباسیان، سقایان و حتی فتوت‌نامه قصابان و سلاخان، امروزه به دست ما رسیده است.

اصناف و ارباب حرف در پیشینه تمدنی ایران معمولاً به سختی «اوستا» ی جدید را می‌پذیرفتند، چرا که هراس آن را داشتند که او آداب را رعایت نکند. شخص ابتدا باید سال‌ها در خدمت اوستا و استاد خود شاگردی می‌کرد و بعد به جرگه استادان وارد می‌شد. استاد برای شاگرد همه چیز بود: معلمی سترگ که هم آداب شرعی را از او می‌آموخت و هم آداب جوانمردی و فتوت را. فتوت‌نامه‌ها هم در اصل رساله‌های عملیه‌ای برای آموزش بودند. این رساله‌ها معمولاً با مباحثی پیرامون پیشینه دینی و اساطیری شغل و چگونگی ابداع ابزار آلات و ملزومات این شغل در فرهنگ عامه ایران اسلامی آغاز شده و در ادامه آداب شرعی، اصول اعتقادی و جوانمردی در شغل را در قالب پرسش و پاسخ‌هایی آموزش می‌دادند.

متون مختلف فتوت‌نامه‌ها با تلاش و تصحیح پژوهشگرانی چون هانری کربن، محمد جعفر محجوب، مهران افشاری، مرحوم مهدی مدائنی و… به دست ما رسیده است. مخاطبانی که علاقه‌مند به مطالعه هستند می‌توانند به «فتوت‌نامه سلطانی» به کوشش محمد جعفر محجوب، «آیین جوانمردان» هانری کربن با ترجمه احسان نراقی، «فتوت و اصناف»، «فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه» و «سی فتوت‌نامه دیگر: سی رساله ناشناخته در فتوت و پیشه‌وری و قلندری» هر سه با تصحیح و توضیح مهران افشاری و مهدی مدائنی مراجعه کنند.

متنی که در ادامه می‌خوانید فتوت‌نامه سپاهگری است منتشر شده در کتاب «سی فتوت‌نامه دیگر». این کتاب به تصحیح و تعلیقات مهران افشاری در بهار ۱۳۹۱ با شمارگان ۱۲۰۰ نسخه، ۳۴۶ صفحه و بهای ۹,۵۰۰ تومان توسط نشر چشمه در دسترس مخاطبان قرار گرفت. افشاری درباره نسخه خطی رساله سپاهگری در این کتاب چنین نوشته است: «نسخه خطی این رساله در کتابخانه گنج بخش پاکستان موجود بود و اهمیت آن بدین جهت است که بیشتر فتوت‌نامه‌ها نوشته اصناف پیشه‌ور و درویشان و قلندران است و کمتر از جوانمردان سپاهی و عیارپیشه رساله‌ای تعلیمی برجای مانده است.»

این رساله نخستین تعلیمات اخلاقی و شرعی در جنگ را دستوراتی می‌داند که از حق تبارک و تعالی به پیامبر (ص) نازل شد تا ایشان آنها را به حضرت امیرالمومنین (ع) انتقال دهند تا در نبردها به کار بندند. متن کامل این رساله را در ادامه بخوانید:

رساله سپاهگری

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدالله رب العالمین و العاقبة للمتقین والصلواة علی رسوله محمد و آله و اصحابه اجمعین.

بدان که این رساله در باب سپاهگری حضرت مرتضی علی (ع) را سزاوار بود. هر کس که دوالی بست (۱) باید که این رساله را یاد دارد و اگر خواندن نتواند و نداند، نویسانیده، بر خود نگه دارد، که حضرت اعلی رسالت پناه – صلی الله علیه و سلم – حضرت علی را آموختاندند که در شمشیر زدن برکت خواهد شد و همه وقت در جنگ و جدل با آبرو و با حرمت باشد.

اگر دارنده این رساله در جنگ بمیرد، درجه شهادت خواهد یافت. هر که در پیشه سپاهگری است، او را لازم است که این رساله را یاد دارد والا نه، نوشته بر خود نگاه دارد که به برکت این کلمات بهتر که حق او را در جوانمردان شمشیر زن ممتاز و بهادر (۲) گرداند و به حرمت خواهد شد و در دنیا نیز گشایش روزی رزق خواهد شد و سلاح و حربه و ضرب – ان شاالله تعالی – بر وی کارگر نکند.

و حضرت علی (ع) فرمودند: هر که نیت بستن سلاح – چنانچه شمشیر و سپه و نیزه و کمان و ترکش و بندوق (۳) – یاد ندارد، روز قیامت هوشیار نباشد و مار در میانش خواهند پیچید. به هر حال دوالی‌بند و سپاهی را لازم است که نیت حربه یاد دارد و یا آنکه نویسانیده، پیش خود نگه دارد به جای تعویذ. هرکه این رساله یاد ندارد، او محروم است. اگر در جنگ فتحیاب نشود و در روز قیامت فتحیاب نشود، روی سیاه خواهد شد.

حضرت جبرئیل پیش حضرت رسول (ص) آمد و گفت: ای حبیب خدا، چون حضرت مرتضی علی (ع) به جهت دین محمدی با کافران جنگ می‌کنند، بگویید که اول وضو سازند، من بعد این چند اسم‌های باری تعالی به زبان باید خوانند و روی به قبله آورند و بگویند که: خدایا به حق است اسم‌های معظم تو و به کرم خود ما را تا شرم نگاه‌دار.

اسم‌ها (۴) اینست: یا حافظ یا حفیظ الامان! این اسم‌ها چهل و یک بار خوانده، بر دست خود دم کرده (یعنی دمیده) و به روی بمالد. بعد از آن باز این دعا بخواند: یا ذَاالمنِ و العطایا! یا الله! یا الله! یا الله! و این هر دو دعا را بر شمشیر خود دم کند (یعنی بدمد) بعد از آن سپر در گلو اندازد، من بعد فوطه در کمر بندد و این دعا بخواند: یا عظیم من کل عظیم! یا جلیل من کل جلیل! یا قدیم من کل قدیم! یا حی من کل حی! من بعد که این دعا بخواند، ترکش بندد و این دعا بخواند: یا عظیم من کل عظیم! یا جلیل من کل جلیل! یا قدیر! یا رب! یا عزیز! یا رب! برحمتک یا ارحم الراحمین.

وقتی که کمان بر دست بگیرد، این دعا بخواند: یا ودود! یا معبود!

وقتی که ترکش اندازد، این دعا بخواند: با غفور! یا رزاق! یا غفار! یا شکور!

دیگر بر وقت بستن شمشیر این اسم‌ها بخواند:

یا سبحان! یا دیان! یا حنان! یا منان! یا سلطان!

وقتی که هر دو فوج مقابل شوند این آیت شریف بخوان: والله المستعان علی ما تصفون. (۵)

وقتی که هر دو فوج رویی با هم درآورند و شمشیرها از میان برکشند، این دعا بخوانند: نصر من الله و فتح القریب و بشر المومنین. (۶) فالله خیر حافظا، سه بار و در جنگ مشغول شوند فقط. تمام شد فی السنه ۱۳۱۳ هجری رساله سپاهگری معموله مرتضی علی – کرم الله وجهه.

پی‌نوشت‌ها

۱. چرمی از حیوانات که جوانمردان شمشیرزن بر میان می‌بستند.

۲. بهادر به معنای دلیر، شجاع و دلاور است. این واژه ترکی به گروهی از پهلوانان و جوانمردان شمشیرزن که از سپاهیان فرمانروایان بوده و گویا مقام سرهنگی و سپهسالاری را داشته‌اند، نیز اطلاق می‌شده است.

۳. بندوق به گلوله گلین یا سنگی یا سربی و یا غیر آن گویند. جوانمردان سیفی یا همان عیاران به «رمی بندوق» شهرت داشتند.

۴. منظور اسم‌های خداوند است خاصه اسم اعظم او که گذشتگان بر آن بوده‌اند که در تمشیت امور بسی مؤثر است. چنانچه این رساله نیز نشان می‌دهد در جنگ‌ها نام‌های خدا را می‌خوانده و بر خود می‌دمیده‌اند تا بر دشمنان پیروز شوند. احمد سری بابا، که یکی از مشایخ بکتاشیه است در کتاب «الرساله الاحمدیه فی تاریخ الطریقة العلیه البکتاشیه» نوشته است که مولی علی (ع) هنگامی که به جنگ سفر کرد، بر میان هفده تن از فرزندان خود کمربندی بست و آنان را اسلحه حمایل کرد و به هر یک از آنان نامی از نام‌ها خدا را تلقین نمود تا هنگام نبرد آن را بر زبان آورند.

۵. بخشی از آیه ۱۸ سوره مبارکه یوسف است.

۶. سوره مبارکه صف آیه ۱۳.