عین‌القضات از زبان محمدرضا راشد محصل

ایسنا/خراسان رضوی محمدرضا راشد محصل، استاد برجسته زبان و ادبیات فارسی به بیان نکاتی درباره عین‌القضات همدانی پرداخت.

محمدرضا راشد محصل در دومین نشست از سلسله جلسات درخت معرفت که امروز، ۲۰ آذرماه با حضور جمعی از دانشجویان و اساتید دانشگاه در باشگاه مفاخر و پیشکسوتان دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، در خصوص عبدالله بن محمد بن علی میانجی همدانی، معروف به عین‌القضات و آثارش اظهار کرد: وقتی کسی کتاب‌هایی همچون تمهیدات را برای دروس آزاد انتخاب می‌کند دلسوز دانشجو است. شاید سخن گفتن درباره امثال عین‌القضات خیلی سخت باشد اما آنقدر در ادب فارسی مهم هستند که آشنایی با آن‌ها یک غنیمت است.

وی افزود: عین‌القضات یکی از بزرگ‌ترین دانشمندانی است که در زمینه‌های مختلف آثار بسیاری را از خود به یادگار گذاشته است. عمده‌ترین کار عین‌القضات نامه‌های اوست که این نامه‌ها، نامه‌هایی برای زندگی نیست بلکه نامه‌هایی است که مریدان را ارشاد و آگاه کرده و روایات، آیات و نامه‌های صوفیان را هم در این نامه‌ها شرح کرده است. حتی خودش در جایی اشاره می‌کند که من درباره «النیّه المومن خیر من عمله» ۳۰ نامه نوشته‌ام. بنابراین نامه‌ یکی از عمده‌ترین آثاری است که جهت راهگشایی مریدان نوشته شده و همه سالکان می‌توانند از آن استفاده کنند.

این استاد برجسته زبان و ادبیات فارسی درخصوص ارتباط روشی میان کار عین‌القضات و محمد غزّالی بیان کرد: ابتدای کار عین‌القضات با روش محمد غزالی است. یعنی خواسته است که آن سنت‌های میراثی را رها کند و به دنبال حقیقت باشد. بنابراین آثار کلامی محمد غزالی را مطالعه کرده است؛ به این عنوان که بتواند حقیقت را از طریق یقین عقلی کشف کند و حتی به یقین عقلی رسیده اما احساس کرده که یقین عقلی کافی نیست و بسیاری از مسائل ازلی را به ما پاسخ نمی‌دهد.

راشد محصل تصریح کرد: اگر عارف احمد غزالی با عین‌القضات برخورد نمی‌کرد شاید هیچ‌گاه این سرگشتی او از میان نمی‌رفت، بلکه خواهیم دید که احمد غزالی در ضمن مسافرت خودش ۲۰ روز در همدان بوده است و عین‌القضات در این روزها در خدمت پیر و قطب خود بوده است و آن سرگشتگی از میان می‌رود که آن را بعدها با عنوان بصیرت یاد نام می‌برد که غیر از عقل هست.

وی با اشاره به تقسیم‌بندی عقل از دیدگاه عین‌القضات خاطرنشان کرد: بحران او با آمدن احمد غزالی از میان رفته و به دنبال کشف حقیقت و مداومت حقیقت بوده است. چون عین‌القضات با عقل دم‌خور است مردم را از نظر تقسیمات عقلی به سه دسته تقسیم می‌کند. گروه اول که حسابشان پاک است و گروهی دیگر که به عبودیت اعتقاد دارند و اما گروه سوم عارفان و ابدال و برگزیدگان هستند که کار آن‌ها با بقیه تفاوت می‌کند.

عضو قطب علمی فردوسی و شاهنامه دانشگاه فردوسی مشهد عنوان کرد: از دیدگاه عین‌القضات مرید باید پس از اینکه خاطره یا حادثه‌ای برایش حاصل می‌شود به پیر مراجعه کرده و از او مدد بخواهد تا پیر راه درست کشف حقیقت را برای او آشکار کند. او عقل و بصیرت را یک نیروی نفسانی و درواقع نور می‌داند که با هم تفاوت دارند. عمده کار عقل کشف دانش است اما کار بصیرت کشف معرفت است و در دیدگاه عین القضات همدانی عقل در حکم رحم است و بصیرت در حکم جنین؛ عقل یک جزء و بصیرت یک کل است.

راشد محصل افزود: علاوه بر این‌ها عین‌القضات اصطلاحاتی را به کار می‌برد که خوانندگان با آن برخواهند خورد. یکی از آن‌ها مفاهیم متشابه است که به اشتراک لفظی منجر می‌شود. همچنین هم‌پای با کشف حقیقت معلم اخلاق است یعنی همان‌گونه که در آثار محمد غزالی غور کرده است معلمی اخلاق را هم از غزالی دارد و هم از قوت‌القلوب ابوطالب مکی. عین القضات می‌گوید: من ابوطالب را ندیده‌ام اما از شاگردان او هستم و بیشترین بهره‌ها را از لحاظ اخلاقی برده‌ام.

وی در خصوص یکی از مسائلی که در کار عین‌القضات باید به آن توجه داشت بیان کرد: او می‌گوید من یک ماه در یک حالت خاصی رفتم که بیرون از زمان و مکان بودم و مردم فکر می‌کردند که من مُرده‌ام ولی من به مقام دیگری رفته‌ام و وقتی گناهی از منِ عین‌القضات حاصل شد مجبور شدم خود را مجازات کنم. و یکی دیگر از مکاشفات او هم از زبان ابوعلی آملی است که پیامبر را در خواب دیده است که او را از این جسارت و بیان اسرار منع کرده است.

این استاد زبان و ادبیات فارسی درباره موارد اتهام عین‌القضات و ادعاهای او گفت: یکی از این اتهامات نبوت است. نبوت مرتبه‌ای برتر از ولایت است. حقیقت یک شی غیر از وجود آن شی است و آنچه اعتراف به حقیقت است تعلق به مسئله نبوت دارد منتها باید گفت بسیاری از حاسدان او که حسادت می‌کنند به آثار او. البته حکام زمان هم بوده‌اند که به دنبال بهانه‌هایی محضری برای او ساختند و او را اعدام کردند.

راشد محصل افزود: اتهام دومی که به عین‌القضات زده شد درباره ترکیباتی است که به کار برده است. مصدر الوجود یا ینبوع الوجود، که مظهر وجود یا سرچشمه وجود معنا می‌دهد و عین‌القضات می‌گوید که منظور من خالق کل شی است یعنی خداوند اما حاسدان او می‌گویند که مصدر وجود در قِدم عالم هست. و حتی مسئله نیاز به شیخ و پیر هم که بسیار رایج است و همه عارفان این نکته را به کار برده و او هم استفاده کرده است.

وی درخصوص شطحیاتی که عین‌القضات و کسانی همچون روزبهان بقلی دارند، عنوان کرد: آنچه که در حالت سکر بیان می‌شود شطح است که این شطحیات را بایزید، حلاج، روزبهان بقلی و عین‌القضات هم داشته‌اند. حتی سوز درونی که هنگام زندانی بودن او در زندان بغداد یاد همدان می‌کند و می‌نویسد شکواییه‌ای سوزناک به علمای بلدان است و این حتی چیره‌دستی او در نوع نثر را نشان می‌دهد که قاسم انصاری چاپ کرده است.

این استاد زبان و ادبیات فارسی افزود: خواندن شکوی الغریب نشان می‌دهد که چه سوزی در درونش داشته است. او از ابتدای این شکوی الغریب اشاره می‌کند که ای مردم! آیا این حق است که وقتی من به جایی سفر می‌روم یا از جایی می‌آیم کسانی مراقب و جاسوس من باشند؟ زندان و بند و غربت و دوری از دوستان آیا حق است؟ من چشم که باز می‌کنم یک دوست نمی‌بینم؛ این‌ها نمونه‌هایی از شواهدی‌اند که در کتاب به کار می‌برد.

راشد محصل در پاسخ به سوال سلمان ساکت، رئیس مرکز آثار مفاخر و اسناد دانشگاه فردوسی به اینکه بسیاری از عبارات تمهیدات برای ما نامفهوم است، آیا این به روزگار او برمی‌گردد یا می‌توان گفت با تصحیح‌های مجدد این ابهامات رفع خواهد شد، بیان کرد: خود عین‌القضات محدودیت‌هایی در گفتار دارد و کسی که بخواهد از آن بهانه بگیرد می‌تواند. عین‌القضات خودش هم محدود است. او واقعا نخواسته هر آنچه را که لازم است بیان کند، بنابراین ما هم با یک متن چند پهلو روبه‌رو هستیم و هم یک متن محدود.

وی اضافه کرد: اگر دیگری هم بخواهد تمهیدات را تصحیح کند شاید نتواند. عفیف عسیران خوب تصحیح کرده است. شاید اگر علی نقی منزوی بر روی آن کار می‌کرد بهتر بود و مرحوم دکتر شهیدی یکی از واسطه‌هایی بود که علی نقی منزوی توانست به ایران بیاورد. اگر او این کار را می‌کرد شاید بهتر مسئله حل می‌شد.

سلمان ساکت، عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی در ادامه بیان کرد: علی نقی منزوی و احمد منزوی فرزندان آقا بزرگ تهرانی هستند که علی نقی منزوی خیلی معتقد به تاثیر اندیشه‌های گنوسی در عین‌القضات است که البته جسته و گریخته آقای دکتر شفیعی هم خط ارتباطی بایزید و حلاج و عین‌القضات را در یک خط سیر می‌دانند. اما اینکه واقعا گنوسی‌ها تاثیر داشتند یا خیر یک سوال است.

راشد محصل نیز با اشاره به اعتقاد مهرداد بهار گفت: او معتقد است که اصلا عقاید گنوسی ارتباطی با آن‌ها ندارد و بیشتر با نوشته‌های قدیم ایران مرتبط است. من از اتفاق روزی سخنان دکتر مجتبایی را گوش می‌کردم که می‌گفت نوشته.های عطار ارتباطی با نوشته‌های غزالی و پرندگان ندارد بلکه برمی‌گردد به آثار هندی. عقاید گنوسی مقداری از هند آمده ولی به هر حال این عقاید به دلیل اینکه جزء خاطرات جمعی بوده است اثر آن زیاد است.

عضو قطب علمی فردوسی و شاهنامه در پاسخ به سوالی درباره جریان رایج تصوف و عرفان و علت جریانی که امروز در کتب بیشتر جزء واحدهای درسی است، گفت: فضای اجتماعی علت اصلی این کار است. بلکه فضای اجتماعی با بعضی از تصوف و عرفان متناسب نیست و با بعضی متناسب است.

وی در خصوص دلیل افشاء راز در آثار عین‌القضات بیان کرد: او به مرحله‌ای رسیده است که دیگر خود نیست و آن خود نبودن است که افشاگری می‌کند. آن که راز را افشا می‌کند پاداش می‌گیرد و آن پاداش شهادت است.

راشد محصل در پایان خطاب به اساتید خاطرنشان کرد: ما باید عشق را در میان دانشجویان ایجاد کنیم تا خودشان به دنبال کتاب و آموختن بروند. باید به آن عشقی که دارند افزوده شود و همین است که آنان را به سطوح بالا می‌رساند.

انتهای پیام