فشار اقتصادی یا افکار عمومی؛ کدامیک بر تغییر سیاست کرملین اثرگذارند؟

کرملین با اتکا به همسویی جامعهٔ روسیه و حمایت معدود شرکای خود، از جمله ایران، مصمم است بی‌توجه به فشار اقتصادی و کاهش نفوذ منطقه‌ای و بین‌المللی‌اش به جنگ علیه اوکراین ادامه دهد.

«فشار اقتصادی مانع تغییر سیاست کرملین نخواهد شد»

بر هیچ ناظری پنهان نیست که اقتصاد روسیه با چالش‌های بی‌سابقه روبه‌رو شده. حتی دولت و بانک مرکزی روسیه اذعان می‌کنند برخلاف رشد سه درصدی که در پی کاهش اثرات پاندمی کرونا در ابتدای سال انتظار آن می‌رفت، اقتصاد روسیه حدود هفت درصد نسبت به سال گذشته کوچک خواهد شد.

به دلیل تحریم‌ها و بازبینی واردات نفت و گاز روسیه در اروپا، مسکو ناچار شده به دنبال مشتریان جدید باشد و به آنها تخفیف‌های قابل‌توجه ارائه دهد. در عین حال به دلیل رشد قیمت‌ها در بازار جهانی، کاهش ارزش روبل و محدودیت‌های سنگین مالی-بانکی که برای جلوگیری از فرار سرمایه اعمال شده، بودجهٔ روسیه بیش از ۳۰ درصد نسبت به سال گذشته درآمد خواهد داشت که دست‌کم ۴۵ درصد آن به تأمین «نیازهای دفاعی-امنیتی» تخصیص داده شده و برآورد می‌شود سال آینده نیز به طور بی‌سابقه حدود پنج درصد درآمد ناخالص روسیه برای تامین مالی جنگ اختصاص ‌یابد.

ولادیمیر پوتین معتقد است که این هزینه‌ها قابل تحمل است و «از آنجا که کشورهای غربی میل به اعمال تحریم‌های دردناک علیه روسیه ندارند، نه امسال و نه طی سال آینده فشار تحریم آنقدر نخواهد بود که کرملین را از ادامهٔ جنگ علیه اوکراین بازدارد».

جنگ علیه اوکراین و بسیج نیروی ذخیره موجی از مهاجرت به راه انداخته که روسیه از زمان فروپاشی اتحاد شوروی به خود ندیده. آمار نشان می‌دهد طی ۹ ماه گذشته ۱.۱ میلیون نفر روسیه را ترک کرده‌اند؛ برآورد می‌شود تا پایان سال روسیه به دلیل مهاجرت تا دو درصد نیروی کار خود را از دست بدهد.

به گفتهٔ مقامات روس، «از آنجا که مطالبات غرب به‌ویژه در رابطه با اوکراین غیرواقعی‌ست، تحریم‌ها برای مدت طولانی پابرجا خواهد بود اما روسیه خود را با این شرایط وفق داده.»

دورنمای مبهم طرح‌های اقتصادی روسیه

در حالی‌که روسیه در پی مسیرهای جدید ترانزیتی می‌گردد، طی سفر اخیر رئيس‌جمهور قزاقستان به مسکو و دیدار وی با همتای روس‌اش اعلام شده بود روسیه، قزاقستان و ازبکستان از جمله برای افزایش صادرات گاز به چین، «اتحاد گازی» تأسیس می‌کنند.

اما هفتهٔ گذشته «شرکای سنتی به کرملین از پشت خنجر زدند»: قزاقستان تأکید کرد اجازه نمی‌دهد «امکاناتش برای دور زدن تحریم‌ها به کار گرفته شود» و ازبکستان اعلام کرد «معاملات در چارچوب قراردادهای تجاری انجام می‌شود، نه در قالب اتحادهای سیاسی». صاحب‌نظران معتقدند کشورهای آسیای میانه نسبت به ابتکارهای مسکو بدبین‌اند چراکه نگرانند کرملین می‌خواهد کنترل بر زیرساخت منطقه را شدت بخشد و از طریق طرح‌های اقتصادی نفوذ سیاسی خود را افزایش دهد.

همسایگان روسیه در کشورهایی که اغلب شرکای سنتی روسیه به شمار می‌روند نسبت به سیاست‌های کرملین بدبین‌‌اند. در این ویدئو یکی از روزنامه‌نگاران سرشناس اهل قزاقستان خطاب به سفیر روسیه در این کشور به‌شدت از تهدیدهای پروپاگاندیست‌های روس انتقاد می‌کند.

رئيس‌جمهور روسیه طی سفر به قرقیزستان برای شرکت در اجلاس سران اتحادیهٔ اقتصادی اوراسیا ابتکار ایجاد بازار مشترک گاز را مطرح کرد. این پنجمین سفر ولادیمیر پوتین به آسیای میانه طی سال جاری‌ست؛ پس از تخریب روابط با غرب، روسیه با توجه ویژه برای حفظ روابط خود با شرکای سنتی‌اش تلاش می‌کند و این در حالی‌ست که کشورهای منطقه سعی دارند با اهرم روابط با روسیه، مناسبات خود را با سایر کشورهای بانفوذ تقویت کنند.

همزمان با برگزاری اجلاس سران اتحادیهٔ اقتصادی اوراسیا، بزرگ‌ترین پایگاه خبرهای اقتصادی روسیه تحلیلی منتشر کرد که صراحتاً می‌گوید «مسکو به‌ویژه پس از آغاز عملیات نظامی در اوکراین نمی‌تواند چیز با ارزشی به همپیمانان خود در این اتحادیه ارائه دهد». هفتهٔ گذشته ایران اعلام کرد که ظرف یکی دو هفتهٔ آینده «مفصل‌ترین» موافقت‌نامهٔ تجارت آزاد با اتحادیهٔ اقتصادی اورسیا را امضا خواهد کرد.

طرح کریدور شمال-جنوب؛ مسیر ترانزیتی از طریق ایران که پس از دو دهه بی‌توجهی کرملین، «به دلیل چرخش روسیه به شرق» نفس تازه‌ای گرفته، همچنان با مشکل روبه‌روست. گزارش می‌شود روسیه ۱ و نیم میلیارد دلار برای ساخت خط راه‌آهن رشت-آستارا وعده داده اما از هفت سال پیش تاکنون به تعهدات خود در رابطه با برقی‌سازی راه‌آهن گرمسار-اینچه‌برون عمل نکرده؛ ضمناً ضعف زیرساخت دریایی و اختلاف عرض ریل راه‌آهن در ایران و روسیه بر چالش‌های اجرای این طرح می‌افزاید.

همکاری با ایران

برآورد می‌شود مبادلات تجاری روسیه و ایران تا پایان سال جاری رکورد تاریخی بشکند. ولادیمیر ایوین رئیس گمرک روسیه به روزنامهٔ ایزوستیا گفت روابط دوستانهٔ دولت‌ها، توجه روسیه به تجربه‌های تهران که سال‌هاست تحت تحریم‌ بوده و موقعیت جغرافیایی ایران، مسکو را ترغیب کرده با جدیت بهبود روابط تجاری-اقتصادی با تهران را پیگیری کند.

سرگئی کاترین رئیس اتاق بازرگانی روسیه نیز به این روزنامه گفت تحریم‌ها که روابط مسکو با شرکای سنتی‌اش در غرب را مختل کرده دلیل عمدهٔ توجه اخیر به ایران است، به‌ویژه که ایران، در مسیر دسترسی روسیه به بازارهای خاورمیانه و جنوب آسیا‌ قرار دارد. براساس این گزارش، مواد غذایی و محصولات کشاورزی ۹۰ درصد صادرات روسیه به ایران و ۷۰ درصد صادرات ایران به روسیه را تشکیل می‌دهد؛ سایر اقلام صادراتی ایران به روسیه، عمدتاً مصالح ساختمانی و فراورده‌های پتروشیمی‌ست.

این در حالی‌ست که ایران انتظار داشت پس از خروج اکثر شرکت‌های غربی از بازار خودروی روسیه، نقش عمده در صادرات خودرو و قطعات به این کشور ایفا کند و مذاکرات فشرده در این زمینه انجام شده. اما از گزارش‌های اخیر برمی‌آید چین دست‌کم ۷۰ درصد این بازار را تصاحب کرده و پیشبینی می‌شود در سال‌های پیش‌رو تسلط کامل خود بر بازار خودرو در روسیه را تثبیت کند.

ناتوانی ایران و روسیه برای گسترش همکاری‌ میان دو کشور – به‌رغم روابط سیاسی و نظامی – از آنجاست که «نزدیکی کنونی دو کشور از روی اجبار است و تلاش پروپاگاندا برای نشان دادن دوستی دو ملت متحد در مقابل غرب نتیجهٔ عکس داده، به‌ویژه که همسویی چشمگیر روسیه با جمهوری اسلامی ایران در حالی آغاز شد که این رژیم با بحران عمیق مشروعیت روبروست و جامعهٔ ایران از حکومت و حامیان‌ آن بیزارند.»

روسیه حامی رژیم جمهوری اسلامی‌ست و تغییر حکومت در ایران را تهدید علیه منافع خود می‌داند، به همین دلیل، براساس گزارش رسانهٔ نزدیک به کرملین، روسیه حاکمان ایران را فرا خوانده از عقب‌نشنینی در قبال خواسته‌های ملت بپرهیزند: «پرسترویکا به فروپاشی اتحاد شوروی انجامیده، خدا ایران را از پرسترویکا حفظ کند».

«در شرایط تحریم و انزوا همکاری‌های نظامی روسیه و ایران رو به افزایش است» و هر چند مقامات دو کشور جزئیاتی از این همکاری‌ها ارائه نمی‌دهد و منکر گزارش‌ها از رشد بی‌سابقه مبادلات تسلیحاتی هستند، حتی رفت‌وآمد مسئولین نظامی افزایش یافته و صرفاً در روزهای اخیر معاون وزیر دفاع روسیه از تهران و همتای وی از مسکو دیدار کردند.

آيا جامعهٔ روسیه با برنامهٔ کرملین برای ادامهٔ جنگ همسوست؟

از گزارش‌ها برمی‌آید بروز تنش بین محافل نزدیک به پوتین شدت یافته: «طرفداران جنگ» خواهان تشدید بیش از پیش تقابل بی‌توجه به هزینه آن هستند و «میانه‌روهای واقع‌بین» ولادیمیر پوتین را فرامی‌خوانند با درنگ، اهداف سیاست خود در اوکراین را بازنگری کند. ظاهراً پوتین به دیدگاه اول متمایل است اما در بین دو گروه که پیش‌تر هیچ‌گاه به تصمیمات راهبردی وی اعتراض نکرده بودند، اعتبار خود را از دست می‌دهد.

از ابتدای تهاجم نظامی گستردهٔ روسیه علیه اوکراین تقریباً ۲۰ هزار شهروند روسیه به دلیل اعتراض به این جنگ بازداشت شده‌اند.

همزمان به اذعان مدافعین حقوق بشر، اکثر شهروندان روس همچنان حامی جنگ علیه اوکراین هستند، هرچند انگیزه‌های‌شان متفاوت است. اکثراً معتقدند «هدف عملیات نظامی، دفاع از روسیه و دونباس در مقابل فاشیزم است» و عده‌ای بر این باورند که «این اقدام پیشگیرانه در مقابل تهاجم غرب بود».

برخی می‌گوید «اگر رئیس‌جمهور چنین تصمیمی گرفته پس می‌داند این گام به نفع روسیه است و حتی اگر به نفع روسیه نیست، باید به دلیل میهن‌پرستی حامی تمام اقدامات کرملین بود.» بیش از ۷۰ درصد شهروندان روس دیدگاه مثبت دربارهٔ ولادیمیر پوتین دارند و اکثریت مطلق معتقدند «او برای مشکلات موجود راه‌حلی پیدا می‌کند». از آنجا که «بخش اعظم قشر متوسط جامعهٔ روسیه مشتکل از کارمندان دولت و نیروهای انتظامی‌ست، آنها حامی ثبات در سیستم موجود هستند هرچند در پی آغاز بسیج برای اعزام به اوکراین، نظر برخی از این افراد در حال تغییر است».

نظرسنجی که گفته می‌شود به سفارش کرملین انجام شده اما نتایج آن در اختیار خبرنگاران مخالف قرار گرفته نشان می‌دهد حمایت جامعهٔ روسیه از جنگ در اوکراین – به‌ویژه در پی فراخوان نیروهای ذخیره به جبهه - رو به کاهش نهاده:

در حالی‌که ولادیمیر پوتین هفتهٔ گذشته مجدداً تاکید کرد بسیج نیروی ذخیره برای اعزام به اوکراین متوقف شده، گزارش‌ها حاکی‌ست این روند ادامه دارد و از ابتدای سال میلادی سرعت نیز خواهد یافت، اما برای این‌که باعث نارضایتی جامعه از رئیس‌جمهور روسیه نشود، دستور رسمی در این رابطه صادر نخواهد شد. همزمان استخدام زندانیان برای اعزام به جبهه شدت یافته و تاکنون تایید شده بیش از ۱۰۰۰ نفر برای شرکت در «عملیات نظامی در اوکراین» به مزدوران گروه واگنر پیوسته‌اند.

یادتان می‌آید ولادیمیر پوتین به‌تازگی با مادران سربازان روس دیدار کرد؟ از گزارش‌ها برمی‌آید همهٔ این زن‌ها کارمندان دولت و سازمان‌های دولتی‌ هستند و از ۲۰ نفر، تنها سه نفر مادران سربازانی بودند که به جبهه اعزام شده‌اند.

مخالفت با جنگ در روسیه روز به روز خطرناک‌تر می‌شود. هفتهٔ گذشته دادگاهی در مسکو ایلیا یاشین از سرشناس‌ترین مخالفان کرملین را به دلیل «بی‌ اعتبار کردن نظامیان روس» به هشت و نیم سال زندان محکوم کرد. او متهم است که در گزارشی از قتل ساکنان شهر بوچا توسط نظامیان روس به «شایعه‌پراکنی و انتشار اطلاعات جعلی» روی آورده؛ اتهامی که توسط مدافعین حقوق بشر به‌شدت رد شده.

ایلیا یاشین در سخنرانی خود در دادگاه: «بهتر است به دلیل راستگویی ۱۰ سال در زندان باشم تا از شرم خونی که دولت‌مان ریخته بسوزم». مرور هفتگی رسانه‌های روسی

مرور هفتگی رسانه‌های روسی؛ «چرا ایران برای ما مهم شده؟»

مرور هفتگی رسانه‌های روسی؛ جنگی که یک کسری بودجه ۵۰ میلیارد دلاری روی دست پوتین گذاشت

رسانه‌های روسی در هفته‌ای که گذشت؛ آیا کی‌یف تسلیم مذاکره می‌شود؟

رسانه‌های روسی در هفته‌ای که گذشت؛ «تزاری که نتوانست به وعده‌هایش عمل کند»