«کتاب الانسان الکامل»به چاپ هفده رسید/آیاعزیزالدین نسفی شیعه بود؟

به گزارش خبرنگار مهر، هفدهمین چاپ مجموعه رسائل مشهور به «کتاب الانسان الکامل» اثر عزیزالدین نسفی، تصحیح و مقدمه ماریژان موله و ترجمه مقدمه سیدضیاالدین دهشیری، با شمارگان ۱۱۰۰ نسخه، ۶۱۸ صفحه و بهای ۲۳۵ هزار تومان توسط انتشارات طهوری منتشر شد. چاپ پیشین (شانزدهم) این کتاب سال ۱۳۹۹ با شمارگان ۱۱۰۰ نسخه و بهای ۱۸۵ هزار تومان روانه کتابفروشی‌ها شده بود.

این کتاب یازدهمین مجلد از مجموعه «گنجینه نوشته‌های ایرانی» است که تحت نظارت علمی هانری کربن تصحیح و منتشر می‌شد. چاپ نخست این کتاب به سال ۱۹۶۳ (۱۳۴۱؟) توسط قسمت ایرانشناسی انجمن ایران و فرانسه در دسترس مخاطبان وقت قرار گرفت و پس از آن طبع کتاب به انتشارات طهوری واگذار شد. نخستین چاپ کتاب پس از انقلاب نیز به سال ۱۳۶۲ در دسترس مخاطبان قرار گرفت. نسفی یکی از قدیمی‌ترین عارفان ایرانی است که در اروپا معروف شد. نخستین ترجمه از آثار او به سال ۱۶۵۵ میلادی صورت گرفت.

مختصری درباره شیخ عزیزالدین نسفی

عزیزالدین نسفی که در برخی از منابع کهن با نام «عزیز» هم معرفی شده، از عرفا و اندیشمندان سده هفتم هجری است. علیرغم تالیفات مهم و اثرگذار نسفی، اطلاعات چندانی از زندگی او در دسترس نیست. وی اهل نسف بوده و در نوشته‌هایش این شهر را کشور خود نامیده است. فریتس مایر، ایران‌شناس و اسلام‌شناس مشهور سوئیسی که پژوهش‌هایی درباره نسفی کرده، اعتقاد داشت که محل اقامت عزیزالدین شهر «بخارا» بوده است و پس از حمله مغول او آواره دیگر شهرها شده است.

عموم پژوهشگران اشاره کرده‌اند که نسفی مدام در سفر بوده و زندگانی کم و بیش آواره و سرگردانی داشته است. او خود در مقدمه‌اش بر یکی از تصنیفاتش به نام «کشف الحقایق» این نکته را به روشنی مطرح کرده است. نسفی زمانی که در شهر نسف بود مساله «ولایت» در سراسر ماوراءالنهر مورد بحث دانشمندان و علما بود.

بعدها نسفی به جانب خراسان آمد و از جمله شاگردان سعدالدین حمویه (از عرفای مشهور ایرانی در نیمه نخست سده هفتم که شاگرد نجم الدین کبری بود و روایت است که در اوایل جوانی موفق به دیدار و بهره‌گیری از صدرالدین قونوی فرزندخوانده ابن عربی و از مهم‌ترین شاگردان و شارحان شیخ اکبر شد) درآمد. برای سعدالدین حمویه نیز مسئله ولایت یکی از مسائل اصلی فکری بود و بسیاری در مجالس درس‌اش از آن سخن می‌گفت. پس از وفات شیخ سعدالدین، نسفی به زادگاه خود بازگشت، اما پس از آن راهی مناطق غربی و جنوبی ایران شد و به عنوان مثال سال ۶۸۰ هجری در ابرکوه بود و یکی از رساله‌های خود را در این منطقه نوشت و در نهایت نیز در همین شهر درگذشت. نسفی همچنین سال‌هایی را در اصفهان و شیراز نیز اقامت داشت.

مذهب نسفی

در دوران رشد و نمو نسفی، مذهب حنفی در کل ماوراءالنهر طرفداران بسیار داشت و به همین دلیل برخی نوشته‌اند که او نیز مذهب حنفی داشته است، اما رسائل مهمی از تاریخ اسماعیلیه نیز نسفی را از جمله خود معرفی کرده‌اند، چرا که به باطنی‌گری هم اعتقاد داشت.

اما ماریژان موله با تفسیر عقاید نسفی درباره ولایت اثبات می‌کند که نسفی پیرو مذهب امامیه اثنی عشری بوده است. نسفی فصل پنجم کتاب «مقصد الاقصی» خود را درباره نبوت و ولایت نوشته است. در این فصل بویژه در ادامه بحث ولایت که به زعم نسفی باطن نبوت است درباره «صاحب الزمان» چنین اشاره کرده: «شیخ سعدالدین حمویه کتاب‌هایی در موضوع «صاحب الزمان» تصنیف کرده و از او ثناها گفته است. وی بشارت داده که در عصری که ما زیست می‌کنیم او ظهور خواهد کرد، اما من به سهم خویش برآنم که زمان ظهور او بر کسی شناخته نیست...

ای درویش هیچ تردیدی وجود ندارد که وی ظهور خواهد کرد، چرا که پیغمبر (ص) ظهور او را بشارت داده و علائم ظهور را ذکر کرده، اما زمان ظهورش معلوم نیست… صاحب الزمان ولی است. هنگامی که صاحب الزمان ظهور کند، ولایت متجلی خواهد شد و حقایق باطنی ظاهر می‌شوند… حقیقت باطنی اسلام، حقیقت باطنی امام، حقیقت باطنی نماز، حقیقت باطنی روزه، حقیقت باطنی حج ظاهر خواهند شد و نیز حقیقت باطنی بهشت، حقیقت باطنی دوزخ، حقیقت باطنی صراط و حقیقت باطنی ثواب و عقاب. آنگاه که حقایق باطنی و اسرار ظاهر شوند قیامت خواهد بود، زیرا قیامت همین است: روزی که اسرار ظاهر خواهند شد، یوم تبلی السرائر.»

همانطور که ملاحظه می‌کنید این عقاید به عقاید شیعه اثنی عشری نزدیک است. نسفی در برخی دیگر از رساله‌های خود نیز عقایدی همچون عقاید شیعیان را نوشته و اصول عقاید را به طریق شیعی بحث کرده است و همه اینها ثابت می‌کند که او مذهب امامیه داشته است.

تصنیفات نسفی و مجموعه رسائل موسوم به «کتاب الانسان الکامل»

برخی از آثار مهم عزیزالدین نسفی از این قرار است: «منازل السائرین»، «کتاب التنزیل» (به اسم بیان التنزیل هم مشهور است)، «اصول و فروع»، «کشف الصراط»، «کشف الحقایق»، «زبدةالحقایق و مبدا و معاد»، «مقصد الاقصی» و...

اما مشهورترین و اثرگذارترین کتاب نسفی همین مجموعه رسائل موسوم «کتاب الانسان الکامل» است که چاپ هفدهم آن به تازگی روانه کتابفروشی‌ها شده است. برخی بر این عقیده‌اند که عنوان «الانسان» انتخاب خود نسفی نیست و ماریژان موله آن را انتخاب کرده است.

کتاب یک مقدمه و ۲۲ رساله دارد و هر رساله از چندین فصل تشکیل شده است. موضوع کتاب، تبیین مبانی عرفان و تصوف است. به نظر می‌رسد نسفی این مقالات را در مدتی طولانی به رشته تحریر درآورده است. نخستین رساله به سال ۶۶۰ قمری، پیش از تخریب بخارا به دست اباقاخان، در این شهر تألیف شده است. رساله‌های بعدی در خلال سفر نسفی به جنوب غربی ایران، در شهرهای دیگر به رشته تحریر درآمده‌اند. در رساله‌های مختلف این کتاب نیز عقاید شیعی مشخص و مبرهن است.

عناوین رساله‌های این کتاب بدین شرح است: «رساله در بیان معرفت انسان»، «رساله در بیان توحید»، «رساله در بیان آفرینش ارواح و اجسام»، «رساله در بیان مبدا و معاد بر قانون اهل حکمت»، «رساله در بیان سکوت»، «رساله در آداب الخلوت»، «رساله در بیان عشق»، «رساله در بیان آداب اهل تصوف»، «رساله در بیان بلوغ و حریت»، «رساله در بیان آنکه عالم صغیر نسخه و نمودار از عالم کبیر است»، «رساله در بیان عالم ملک و ملکوت و جبروت»، «رساله دوم در بیان عالم ملک و ملکوت و جبروت»، «رساله سوم در بیان عالم ملک و ملکوت و جبروت»، «رساله در بیان لوح و قلم و دوات»، «رساله در بیان لوح محفوظ و در بیان جبر و اختیار و در بیان حکم و قضا و قدر»، «رساله در بیان لوح محفوظ عالم صغیر»، «رساله در بیان احادیث اوایل»، «رساله در بیان وحی و الهام و خواب دیدن»، «رساله در بیان سخن اهل وحدت»، «رساله سخن اهل وحدت در بیان عالم»، «رساله در بیان ذات و نفس و وجه و در بیان صفت و اسم و فعل»، «رساله در بیان بهشت و دوزخ»، «رسائل اضافی که در بعضی از نسخ کتاب منازل السائرین پیدا می‌شود»، «رساله در بیان ولایت و نبوت و ملک و وحی و الهام و خواب راست»، «رساله در بیان فقر و زهد و توکل و محبت خدای»، «رساله در بیان مبدا اول و در بیان عالم جبروت و… (سه رساله در این موضوع)، «رساله در بیان لوح محفوظ و کتاب خدای و دوات و…»، «رساله در بیان احادیث اوایل: تقریر مختلف رساله هفدهم»، «رساله در بیان سخن اهل تناسخ»، «رساله در بیان وجود حقیقی و وجود خیالی»، «سخن اهل وحدت در بیان عالم: تقریر مختصر رساله بیستم»، «رساله در بیان سخن اهل معرفت».