استقلال جوئی محتاطانه در آسیای مرکزی
جنگ علیه اوکراین که توسط رئیس جمهور روسیه آقای ولادیمیر پوتین آغاز شد، جمهوری های آسیای مرکزی را در وضعیتی سخت قرار می دهد. قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان که از سال ۱۹۹۱ پس از استقلال، روابط نزدیکی با مسکو دارند، در عین حال روابط خوبی با اوکراین (که همچنین بخشی از شوروی سابق بود) برقرار کرده‌اند. بنابراین، در صحنه سازمان ملل متحد، در جریان رأی گیری قطعنامه های محکومیت تجاوز روسیه و الحاق سرزمین های اوکراین به مسکو، همه این کشورها موضع بی طرفی محتاطانه ای را اتخاذ کردند: نمایندگان آنها رای ممتنع دادند یا در رای گیری شرکت نکردند (در مورد ترکمنستان).
در پشت این وحدت ظاهری، مواضع آنها در واقع ظرافت بیشتری دارد. رهبران سیاسی ترکمنستان و تاجیکستان از ترس دور شدن روسیه که ضامن امنیت آنها در برابر همسایه شان افغانستان است، از اظهار نظر خودداری کردند. قرقیزستان موضع غیرعادی تری از خود نشان داده است: پس از مشروعیت بخشیدن به تهاجم روسیه که توسط رئیس جمهور صدر جباروف همچون «اقدامی ضروری برای دفاع از جمعیت [دونباس] که عمدتاً شهروندان روسی هستند»، ارزیابی شد، این کشور حق اوکراین را به عنوان یک کشور مستقل برای دنبال کردن سیاست خارجی مورد نظرش، به رسمیت شناخت. بیشکک (پایتخت قرقیزستان) حتی برای آن کمک های بشردوستانه ارسال کرده است. مانند دو جمهوری آسیای مرکزی، ازبکستان و به ویژه قزاقستان، که آشکارا به نفع کی‌یف موضع گرفته اند. جمعیت زیادی از روس ها در این دو جمهوری بویژه در قسمت شمالی آنها ساکن هستند و برخی از سیاستمداران در مسکو از آن به عنوان «هدیه سرزمینی» یاد می کنند. آستانه در پی سازماندهی همه پرسی‌ای که منجر به الحاق مناطق اوکراینی دونتسک، لوگانسک، زاپوریژیا و خرسون به روسیه شد، بر اعتقاد خود به «اصول تمامیت ارضی، حاکمیت و همزیستی مسالمت آمیز» تاکید کرد. آستانه و تاشکند در تداوم با موضع گیری هستند که در سال ۲۰۱۴، زمانی که مسکو کریمه را ضمیمه کرد، اتخاذ نمودند. این امتناع از حمایت سیاسی از اولین تجزیه خاک اوکراین در آسیای مرکزی مشترک است، جایی که هیچ کشوری استقلال جمهوری‌های آبخازیا [ابخاز] و اوستیای جنوبی را در پایان جنگ گرجستان در سال ۲۰۰۸ به رسمیت نشناخته بود.
یکی دیگر از واکنش‌های رایج در کشورهای آسیای مرکزی که از زمان فرمان احضار بخشی از نیروهای ذخیره توسط آقای پوتین در ۲۱ سپتامبر ۲۰۲۲ مشاهده شد، اعتراض آنها علیه تلاش‌های روسیه برای استخدام کارگران فصلی از آسیای مرکزی برای رفتن و جنگیدن در اوکراین است. ازبکستان، قرقیزستان، تاجیکستان و حتی ترکمنستان - کشوری که کمترین نیروی کار را به بازار روسیه صادر می کند - به اتباع خارج نشین خود که توسط داشتن تابعیت وسوسه شده اند یادآوری کرده اند که خدمت در یک ارتش خارجی آنها را در معرض محکومیت های زندان در کشورشان قرار می دهد. احضار نیروهای ذخیره قزاقستان را در موقعیت خاصی قرار داد: از ۴ اکتبر ۲۰۲۲، تنها کشور همسایه روسیه در آسیای مرکزی باید هجوم حدود ۵۰ هزار شهروند روسی را که از فراخوان برای خدمت سربازی فرار می کردند، مدیریت می کرد. به گفته مارات آخمتیانوف، وزیر کشور قزاقستان (۱) از ۲۰۰ هزار روسی که از زمان احضار نیروهای ذخیره به قزاقستان رفته بودند، ۱۴۷ هزار نفر به سرعت آنجا را ترک کردند.
قراردادهای دفاعی
از نظر امنیتی، روسیه روابط قوی با قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان دارد. از یک سو، این سه کشور - علاوه بر بلاروس و ارمنستان - بخشی از پیمان دفاعی هستند که در سال ۲۰۰۲ در مسکو امضا شد و کمک های متقابل را در صورت حمله به یکی از اعضای آن از خارج فراهم می کند: سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO). از سوی دیگر، روسیه در هر یک از این کشورها مکان‌های استراتژیک دارد: پایگاه‌های نظامی در قرقیزستان (پایگاه هوایی ۹۹۹، در کانت) و تاجیکستان (لشکر ۲۰۱ پیاده نظام موتوری، در دوشنبه و فرغان تپه)، پایگاه فضائی در قزاقستان در بایکونور، یک فرودگاه نظامی در قوستانای، یا حتی یک ایستگاه رادار (بالخاش-۹) و یک مرکز آزمایش موشک ضد بالستیک (چند ضلعی ساری-چغان) در نزدیکی دریاچه بالخاش.
اگرچه ازبکستان و ترکمنستان پس از استقلال از مسکو فاصله گرفتند، اما از اواسط دهه ۲۰۱۰ به حوزه نفوذ حاکمیت روسیه بازگشتند. روی کار آمدن آقای شوکت میرضیایف در تاشکند در سال ۲۰۱۶ به طور قابل توجهی روابط دوجانبه را بهبود بخشید و ایجاد همکاری نظامی بین دو کشور را تسهیل کرد. با این حال، رئیس جمهور جدید ازبکستان، مانند سلف خود، اسلام کریموف، مجددا به سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) پیوست، که در سال ۲۰۱۲ علی رغم شرکت فعال در ایجادش، به طور قطعی آن را ترک کرده بود. بسته ترین کشور منطقه، ترکمنستان، به نوبه خود، به لطف معاهده مشارکت راهبردی که در تاریخ ۲ اکتبر ۲۰۱۷ توسط روسای جمهور و پوتین در عشق آباد امضا شد، به نوبه خود بصورت بسیار چشمگیری به مسکو نزدیک شده است. پیمان های نظامی متعددی در این فاصله بین ترکمنستان و روسیه منعقد شد (از جمله یکی در اوایل سال ۲۰۲۲) و سربازان قربانقلی بردی محمداف روسی در حال حاضر از مرز ترکمنستان و افغانستان محافظت می کنند (۲).
استقرار نیروهای حافظ صلح سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) در قزاقستان بین ۶ تا ۱۳ ژانویه ۲۰۲۲ که از فروپاشی احتمالی رژیم آستانه که توسط شورش های داخلی تضعیف شده بود، جلوگیری کرد، می توانست بازکننده جعبه پاندورا باشد. سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) می تواند زین پس در معرض این خطر قرار گیرد که همچون عامل بالقوه مداخله مسکو در امور داخلی کشورهای منطقه تلقی شود. امری که با انجام آن فراتر از وظیفه کاملاً نظامی اش عمل کرده است. در تاجیکستان، رئیس جمهور امامعلی رحمان، که از اواخر سال ۲۰۲۱ در منطقه خودمختار بدخشان علیا (هم مرز با افغانستان) به شدت مورد اعتراض قرار گرفته بود، تلاشی ناموفق کرد تا به بهانه نفوذ جهادگران به کشورش از شمال افغانستان، سازمان پیمان امنیت جمعی را به دخالت تشویق کند.
علاوه بر سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، یک سازمان منطقه‌ای دیگر به روسیه اجازه می‌دهد تا نفوذ نظامی خود را در آسیای مرکزی برقرار کند: سازمان همکاری شانگهای (SCO). این سازمان که در سال ۲۰۰۱ ایجاد شد، به طور منظم مانورهای مشترک، به ویژه در زمینه مبارزه با تروریسم و قاچاق مواد مخدر، در منطقه انجام می‌دهد. با این حال، بر خلاف سازمان پیمان امنیت جمعی(CSTO) ، سازمان همکاری شانگهای (SCO) جمهوری‌های آسیای مرکزی - همه اعضا به جز ترکمنستان - را در کنار قدرت‌های بزرگ دیگری به جز روسیه قرار می‌دهد: چین، هند، پاکستان و اکنون ایران (که در سپتامبر به آن پیوستند). علاوه بر این، سازمان همکاری شانگهای از زمان تأسیس خود دارای یک بعد سیاسی قوی است که بستری برای گفت وگوهائی می باشد که روسیه می خواست همزمان با خراب شدن روابطش با ایالات متحده و اتحادیه اروپا، آن را به یک جبهه ضد غربی تبدیل کند.
با این حال، سران کشورهای سازمان، که برای اولین بار از زمان شروع جنگ، در ۱۵ و ۱۶ سپتامبر ۲۰۲۲ در سمرقند (ازبکستان) گرد هم آمده بودند، بیش از هرچیز اجازه دادند که اختلاف نظرهایشان نمایان شود. در حالی که شی جین پینگ، رئیس جمهور چین، متحدی با موضع گیری مبهم در مورد درگیری روسیه در اوکراین بسیار محتاطانه عمل کرد، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه (مهمان افتخاری در سمرقند) و همچنین نارندرا مودی، نخست وزیر هند خواستار توقف خصومت ها و یافتن راه حل دیپلماتیک برای این درگیری شدند. سرانجام، این نشست در حالی برگزار شد که تقریباً همزمان درگیری‌های مسلحانه در مرز مورد مناقشه قرقیزستان و تاجیکستان از یک سو و بین ارمنستان و آذربایجان از سوی دیگر از سر گرفته شد که نشان دهنده از دست دادن نفوذ روسیه در حاشیه آسیای مرکزی و قفقاز است.
تصویر یک قدرت متجاوز که روسیه در اوکراین گرفتار آن شده است، جمهوری‌های آسیای مرکزی را بر آن داشته تا برای تضمین امنیت خود، به دنبال شریک های جدیدی باشند. این تمایل برای رهایی از گذشته به نفع رقبای سنتی مسکو در منطقه بوده است.
از آغاز جنگ، پکن وزیر دفاع خود آقای وی فنگه را برای امضای قراردادهای همکاری نظامی با تامین کنندگان نفت (قزاقستان) و گاز طبیعی خود در آسیای مرکزی (ترکمنستان) فرستاد. پس از آن، چین با احتیاطی نسبی، دوباره در آسیای مرکزی ظاهر شد: رئیس جمهور شی به این ترتیب اولین سفر بین المللی خود را پس از بحران کرونا به قزاقستان انجام داد، جایی که به همتای خود، آقای قاسم جومارت توکایف، به حمایت کشورش از تمامیت ارضی قزاقستان اطمینان داد. پیشنهادات روز بعد او در چارچوب اجلاس سازمان همکاری شانگهای (ایجاد یک مرکز آموزشی نظامی در منطقه و آموزش دو هزار نفر از نیروهای امنیتی)، نشان دهنده علاقه چین به امنیت آسیای مرکزی است.
پهپادهای ترکیه
اگرچه این امری جدید نیست، اما یک کاهش اضافی برای روسیه در تقسیم کاری است که به طور ضمنی بین مسکو و پکن در مورد آن توافق شده است: امنیت حوزه محفوظ روسیه باشد و چین در خط مقدم سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها قرار گیرد. چند سال پیش، افتتاح محتاطانه یک پایگاه نظامی در تاجیکستان، برای جلوگیری از پیوستن جهادگران اویغور مستقر در شمال شرق افغانستان به سین کیانگ، تنها اولین ضربه بود. علاوه بر این، چین به طور منظم مانورهایی را علیه قاچاق مواد مخدر با قرقیزستان و تاجیکستان سازماندهی می کند. در نهایت، پکن به تدریج خود را به عنوان تامین کننده تسلیحات برای رژیم های آسیای مرکزی، با الگوبرداری از ترکمنستان، که سامانه های پدافند هوایی HQ-9 را به آن تحویل داده است، تثبیت کرد.
فعالیت ترکیه تا زمان حمله روسیه به اوکراین به همکاری فرهنگی و اقتصادی با کشورهای ترک آسیای مرکزی محدود بود. علاوه بر این، قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان - در انتظار پیوستن ترکمنستان - همگی به سازمان کشورهای ترک (OET) پیوسته اند، ساختاری که توسط آنکارا در اواخر دهه ۲۰۰۰ ایجاد شد تا کشورهایی را که متعلق به یک تمدن (از جمله آذربایجان) می‌داند، گرد هم آورد. از ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، استراتژی نفوذی که توسط رئیس جمهور اردوغان بر جمهوری های آسیای مرکزی - از جمله تاجیکستان فارسی زبان - به کار گرفته شد، ُبعد نظامی را نیز در بر گرفت. بنابراین، آنکارا یک معاهده مشارکت راهبردی جامع برای تقویت همکاری نظامی با ازبکستان در ۲۹ مارس منعقد کرد و پس از آن در ۲۱ آوریل توافقنامه همکاری نظامی با تاجیکستان و مهمتر از همه یک معاهده مشارکت راهبردی با قزاقستان (۱۰ و ۱۱ مه) امضا کرد که سازماندهی مانورهای نظامی مشترک و همچنین ایجاد خط تولید پهپاد ANKA را در این کشور فراهم می کند. این قرارداد که اولین مورد در نوع خود است اهمیت غول انرژی این منطقه را برای آنکارا نشان می دهد.
ایالات متحده که به دلیل عقب نشینی آشفته و بی نظم از افغانستان در سال ۲۰۲۱ بی اعتبار شده بود، از جنگ در اوکراین برای بازیابی جای پایی در آسیای مرکزی استفاده کرد. استراتژی آنها برای بازیابی نفوذ منطقه‌ای بر مبارزه با تروریسم متمرکز و هدف آنها افغانستان است، جایی که رهبر القاعده، ایمن الظواهری، توسط یک هواپیمای بدون سرنشین آمریکایی در ۳۱ ژوئیه ۲۰۲۲ کشته شد. تاجیکستان یک طرف گفتگوی طبیعی برای این کشور است و واشنگتن در آنجا دیدگاه مشترکی با غربی‌های رژیم طالبان در مورد تهدید امنیتی سازمان دولت اسلامی خراسان - شاخه افغانستان داعش- برای منطقه دارد.
بدین ترتیب، تاجیکستان تنها کشور سازمان همکاری شانگهای است که از هرگونه گفتگو با طالبان امتناع می ورزد. تخصیص یک کمک نظامی ۶۰ میلیون دلاری برای تامین امنیت مرز تاجیکستان و افغانستان و سازماندهی رزمایش رزمی مبارزه با تروریسم توسط فرماندهی مرکزی نیروهای آمریکایی (سنتکام) در تاجیکستان، در ماه اوت گذشته، که در آن سایر اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، قزاقستان و قرقیزستان علاوه بر ازبکستان نیز شرکت کردند ، شاهد نزدیکی واشنگتن و دوشنبه است.
درخواست احترام
به منظور بهبود روابط تا حدی تیره بین کشورهای آسیای مرکزی و متحد استراتژیک اصلی آنها، نشست آسیای مرکزی - روسیه در ۱۴ اکتبر در آستانه برگزار شد. این گردهم آئي برعکس، نارضایتی حاکم بر مسکو و شرکای آن در منطقه را برجسته کرد. رئیس جمهور تاجیکستان به طور طولانی آقای پوتین را مورد خطاب قرار داد و خواستار احترام بیشتر برای «کشورهای کوچک» در منطقه شد. با این حال، آقای رحمان شاید با اینکار به دنبال جلب توجه همتای روس خود به مشکل امنیتی کشورش در درگیری آشکار با قرقیزستان باشد: از زمان شروع جنگ در اوکراین، تاجیکستان در واقع شاهد آن بوده که بیش از هزار سرباز و افسر روسی مستقر در خاکش به جبهه اوکراین اعزام شده اند. از این منظر، مشاهدات آقای رحمان را می توان به عنوان انتقادی علیه قدرت امپراتوری سابق و همچنین به عنوان فراخوانی برای اعزام نکردن همه نیروهایش به اوکراین تعبیر کرد.
نویسنده Michaël Levystone - دانشیار در مرکز روسیه/NIS مؤسسه فرانسوی روابط بین‌الملل (IFRI)
برگردان شروين احمدی
https://ir.mondediplo.com
1- « Plus de 200 000 citoyens russes ont émigré vers le Kazakhstan — Ministère de l’intérieur», Kapital, Almaty, 4 octobre 2022
2- Bruce Pannier, « Comment les soldats russes aident le Turkménistan ? » (en russe), Radio Azattyk, 6 janvier 2020
دریافت رایگان خبرنامهبا خبر-پیامک های ما اخبار را بصورت زنده دریافت کنید
آبونه شویداخبار جهان را با بارگیری اَپ ار.اف.ای دنبال کنید
منبع خبر: آر اف آی 
اخبار مرتبط: استقلال جوئی محتاطانه در آسیای مرکزی
حق کپی © ۲۰۰۱-۲۰۲۴ - Sarkhat.com - درباره سرخط - آرشیو اخبار - جدول لیگ برتر ایران
