فیلسوف شگفت انگیز سده چهارم که کتابی درباره زبان فارسی نوشت

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: حسن انصاری پژوهشگر حوزه تاریخ اسلامِ مؤسسه مطالعات پیشرفته پرینستون و عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و نویسنده کتاب‌هایی چون «بررسی‌های تاریخی در حوزه اسلام و تشیع»، «گنج پنهان، شرح احوال و آثار علامه مرحوم سیدعبدالعزیز طباطبایی یزدی» و مصحح کتاب‌هایی چون «التفصیل لجمل التحصیل» اثر سلیمان بن عبدالله خراشی و «شرح المقدمة فی الکلام» اثر ابوالقاسم عبدالرحمان بن علی حسینی، به تازگی یادداشتی درباره یک محدّث، فیلسوف و دبیر ایرانی شگفت انگیز در سده چهارم قمری نوشته است که کتابی در «زبان فارسی» داشت.

متن مطلب مورد نظر در ادامه می آید؛

از خاندان ابن جرّاح که از دیر قنّی بودند و تباری ایرانی داشتند و پیش از گروش به اسلام بر مسیحیت بودند وزیران و کاتبان مهمی را در دربار عباسیان در طی سده‌های سوم وچهارم می‌شناسیم و از برخی از آنان تألیفات ارزشمندی شناخته است. یکی از افراد این خاندان در سده چهارم عیسی (د. ۳۹۱ ق) فرزند وزیر علی بن عیسی معروف به «وزیر نیک» بود که ابن ندیم مکرر از این عیسی در فهرست یاد کرده و از همنشینان و مصاحبان مجلس او در بغداد بود.

این عیسی بن علی از جهات مختلف شخصیت یگانه‌ای است. هم از کاتبان و دلتمردان روزگارش به حساب می‌آمد و هم از شاگردان مجلس یحیی بن عدی، فیلسوف و متکلم مسیحی یعقوبی بسیار مهم و معروف بغداد در زمانش بود و در عین حال در علوم مختلف و از جمله حدیث دست داشت. از گزارش ابوحیان توحیدی در «الامتاع والمؤانسة» بر می‌آید که وی در کار ترجمه هم بوده و گویا چندین زبان می‌دانسته که احتمالاً در آن میان سریانی و یونانی علاوه بر فارسی را باید به شمار آورد.

او در فلسفه و منطق ارسطویی نزد یحیی بن عدی درس خواند و سماع طبیعی ارسطو را از او آموخت و نسخه آن را برای خود از مجلس درس یحیی بن عدی فراهم کرد. تعبیر مهم ابن ندیم درباره او این است که: «أوحد زمانه فی علم المنطق والعلوم القدیمة» و این نشان از جایگاه بلند او در این دانش‌ها دارد. توصیفاتی که از او از سوی نویسنده صوان الحکمة و نیز ابو حیان توحیدی و ابن القفطی گزارش شده و همه را کرمر در کتاب رنسانس فرهنگی خود نقل کرده مؤید گزارش ابن ندیم است. ابن ندیم در ضمن می‌نویسد که او کتابی در زبان فارسی داشت (کتاب فی اللغة الفارسیة) و معلوم نیست آیا مقصودش این است که او کتابی داشت به زبان فارسی و یا درباره زبان فارسی. با توجه به زمان عیسی بن علی هر یک را احتمال دهیم نشان از اهمیت این کتاب دارد.

نکته جالب توجه عنایت او با وجود آموزش‌های وی در فلسفه و علوم اوایل و علوم ادبی و در مقام یک دیوانسالار و کاتب به علم حدیث است. او در حدیث از بسیاری از محدثان عصر آموخت و از آن جمله جزئی از حدیث او اینک در اختیار است و به چاپ رسیده. طرفه این است که این متن که مجموعه‌ای از مجالس او در حدیث است درست به سبک محدثان تنظیم و ارائه شده و هیچ نشانی در آن از اینکه این شخص دقیقاً همان کسی است که در عین حال که حدیث نقل می‌کند سماع طبیعی ارسطو را نیز می خوانده و با فلاسفه زمان گفت‌وگوهای فلسفی داشته دیده نمی‌شود. خطیب بغدادی از شیخ خود محمد بن ابی الفوارس نقل می‌کند که عیسی «وکان یرمی بشئ من مذهب الفلاسفة.» عیسی بن علی حقیقتاً از شگفتی‌های زمان خود بود.