بی‌توجهی به کلیدِ اسرار کرانه‌های شمالی خلیج فارس

یک باستان شناس گفت:‌ «تل (تپه) تهماچی» کلیدی برای درک جوامع پیش از تاریخ کرانه‌های شمالی خلیج فارس است که به دلیل تلقی و نظریه‌های نادرست برخی صاحبنظران، مورد بی‌توجهی قرار گرفته است.

به گزارش ایسنا، عباس مقدم ـ عضو هیأت علمی این پژوهشگاه ـ در نشست تخصصی باستان‌شناسی که ۲۷ آذر ۱۴۰۱ همزمان با هفته پژوهش برگزار شد، گفت: مطالعات اولیه نشان می‌دهد که پهنه زیستی در کرانه‌های شمالی خلیج فارس دارای منابعی چون مراتع، سنگ و قیر، خاک رسوبی مرغوب، آفتاب تابان، آب شیرین و آبزیان دریایی است و اگر سهولت راه‌های آبی را به این فهرست اضافه کنیم، آنگاه با زیست‌بوم فراخی مواجه هستیم که جوامع انسانی طی هزاره‌های گذشته می‌توانستند به خوبی از آن بهره‌مند شوند.

او افزود: در این بین، تلقی نادرست برخی صاحب‌نظران مبنی بر مغروق بودن سواحل شمالی خلیج‌فارس در پیش‌ از تاریخ باعث شده است تا این زیست‌بوم گسترده کمتر مورد توجه پژوهشگران در دهه‌های گذشته قرار گیرد.

این باستان‌شناس گفت: با نگاهی به سابقه پژوهش‌های صورت گرفته، پژوهش‌های باستان‌شناختی پیش‌از تاریخ عمدتا در نواحی میان‌کوهی زاگرس و جلگه‌های رسوبی و در مواردی در دشت‌های پس‌کرانه‌ای خلیج فارس متمرکز شده است، به همین دلیل در ادبیات باستان‌شناختی با اصطلاحاتی چون مناطق «کانونی» و مناطق «حاشیه‌ای» مواجه‌ایم.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث‌ فرهنگی و گردشگری ادامه داد: دستاوردهای چشمگیر کاوش‌های باستان‌شناختی در «تل ‌چگاسفلا» که در یک دشت پس‌کرانه‌ای و با فاصله اندکی از کرانه‌های شمالی خلیج ‌فارس قرار دارد روشن ساخته که نواحی پس‌کرانه‌ای خلیج ‌فارس نه‌ تنها حاشیه‌ای محسوب نمی‌شوند، بلکه خود کانونی برای بروز و ظهور فرهنگ‌های پیشاتاریخی بودند که متاسفانه بنا به دلایلی شناسایی و معرفی آن‌ها مغفول مانده است.

مقدم با بیان این‌که «تل‌ تهماچی»، محوطه‌ای پیشاتاریخی است که در فاصله اندکی از کرانه‌های فعلی خلیج ‌فارس جای دارد، اظهار کرد: تل ‌تهماچی با وسعتی در حدود هفت هکتار و نهشته‌های فرهنگی بالغ بر ۱۰ متر که بر پایه شواهد سطحی، توالی زمانی اواخر هزاره ششم تا اواسط هزاره سوم پیش‌از میلاد را داراست، همچون کلیدی برای درک هرچه بهتر جوامع پیش‌ از تاریخی در کرانه‌های شمالی خلیج فارس است.

این باستان‌شناس ادامه داد: به دلیل تخریب‌های صورت گرفته توسط حفاران غیر مجاز، نام این محوطه برای نخستین‌بار در سال ۱۳۹۷ رایج شد و در پی ‌آن و به دلیل نزدیکی با تل ‌چگاسفلا، پرونده ثبتی آن به دست اعضاء پروژه پیش‌ از تاریخی زهره تهیه شد و در سال ۱۴۰۰ با شماره ۳۳۵۶۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

بنابر گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، مقدم با اشاره به این‌که تل‌ تهماچی، به دلیل اهمیتش در دو مقاله مفصل علمی داخلی و خارجی و در سمینار معتبر بین‌المللی باستان ‌شناسی لندسکیپ معرفی شده که به خوبی توجه صاحب‌نظران را به خود جلب کرده است، بیان کرد: امیدوارم پژوهش‌های مفصل باستان‌ شناختی در این محوطه بتواند علاوه‌بر اصلاح تلقی نادرست پیشین، دستاوردهای علمی گسترده‌ای برای باستان‌شناسی ایران داشته و الگویی برای توجه بیش‌ از پیش پژوهشگرانِ پیشاتاریخی به کرانه‌های شمالی خلیج فارس باشد.

عباس مقدم به همراه تیم کاوش خود در مقاله‌ای با عنوان «خط ساحلی خلیج فارس و محوطه نویافته، هزاره پنجم پیش از میلاد، درباره «تهماچی» نیز نوشته است: «زیستگاه پیش از تاریخی تهماچی در دشت لیراوی قرار دارد که یک دشت دامنه‌ای مسطح با پستی و بلندی اندک و شیب کمتر از ۵/۰ درصد است و در فاصله ۴۵۰۰ متری از ساحل کنونی خیلج فارس واقع شده‌ است. این محوطه شامل دو پشته شمالی و جنوبی است که در فاصله اندکی از یکدیگر واقع شده‌اند. پراکندگی یافته‌های فرهنگی در هر دو پشته محوطه تهماچی تقریبا یکسان است. البته حفر کانال غیر مجاز در پشته شمالی طبعا باعث هویدا شدن یافته‌های فرهنگی در مقادیر بسیار زیاد شده است.

بیشترین یافته‌های سطحی شامل تکه‌های سفال با بدنه‌های قرمز رنگ و نخودی‌ رنگ است. تعدادی بدنه‌های حرارت‌دیده و تغییر شکل‌ یافته با حرارت بالای کوره نیز بین سفال‌های نخودی‌ رنگ دیده می‌شود. این مشخص می‌سازد که تولید سفال در تهماچی معمول بوده است. قطعات و تیغه‌های داس سنگی، اعم از تراشه‌های ابسیدینی و تراشه‌ها و سنگ مادر از جنس چرت، استخوان حیوانی، سردوک‌های سفالی، تعداد اندکی قطعات ظروف و اشیای سنگی شکسته، مهر سنگی مسطح با نقش هندسی و انواع بقایای استخوانی آبزیان دریایی، به‌خصوص صدف می‌شود.

نمونه‌های سفالی به‌دست آمده از سطح تهماچی با نمونه‌های گزارش شده از تپه‌سوز بهبهان، چگاسفلی، باکون ب ۲، جوی ۲، بندبال ۲، شوشان میانه متأخر و سفال‌های عبید ۳ نزدیکی دارد. در مجموع، سفال‌های تهماچی عمدتا ظریف و اندکی متخلخل با ماده چسباننده نامشهود است. بر پایه میزان حرارت‌دهی در کوره، رنگ عمده سفال‌ها به نخودی و سبز و قرمز پریده بدل شده است. به نظر می‌رسد ظروف سفالی دست‌ساز باشند.»

این باستان‌شناس سال گذشته، درباره اهمیت تاریخی و گردشگری منطقه دیلم که تل تهماچی در آن واقع شده است، ‌با مقامات محلی بوشهر و این شهرستان نامه‌نگاری‌هایی کرده بود که در یکی از این نامه‌ها به فرماندار شهرستان دیلم این‌طور نوشته بود:‌ «به اطلاع حضرتعالی می‌رساند شهرستان ساحلی دیلم یکی از مهم‌ترین مناطق باستانی ایران است که سابقه حضور انسان در آن به شش هزارسال پیش می‌رسد. به‌طور قطع، روستاهای باستانی مهمی که امروزه تحت نام تل‌تهماچی و تل‌سنگری می‌شناسیم، از قدیمی‌ترین زیستگاه‌های این منطقه بوده است که مردمان ساکن در آن از تمامی مواهب خدادادی منطقه به بهترین نحو استفاده کرده و از خود بقایای ارزشمندی برجای گذاشتند. به علاوه، وجود این دیرینگیِ اثبات شده در سواحل دیلم سند برحقی است بر تعلقِ دریای پارس به سرزمین دیرپای ایران.

در ادوار بعدی، زیستگاه‌ها و شهرهای عمدهای از دوران عیلامی تا قاجاریه در سراسر شهرستان دیلم پراکنده است که معروف‌ترین آن بندر ماهرویان است. برای صیانت از این ثروت عظیم فرهنگی که خوشبختانه در شهرستان دیلم جای گرفته است، از جنابعالی استدعا دارد تا پیرو مطالبه برحق برخی از اهالی میراث‌دوست منطقه در خصوص تاسیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دستور اقدام صادر فرمایید. طبیعی است که ظرفیت‌های مهم میراثی، گردشگری و صنایع دستی منطقه دیلم عامل رشد و تعالی مادی و معنوی مردم منطقه است و لازم است تا برای سازماندهی به این امور، اداره منسجمی در شهر دیلم تاسیس شود.»

اظهارات جدید این باستان‌شناس گویای آن است که بی‌توجهی به این تپه تاریخی که می‌تواند به یافته‌های تازه‌ای درباره کرانه‌های شمالی خلیج فارس منجر شود، همچنان ادامه دارد.

انتهای پیام