علامه قزوینی؛ پژوهشگر بی مانند/وسواس علمی و روح انتقادی داشت

خبرگزاری مهر – گروه فرهنگ و ادب: نادره جلالی پژوهشگر تاریخ و متون کهن به مناسبت روز «پژوهش»، طی یادداشتی که برای انتشار در اختیار مهر قرار گرفته، درباب اهمیت تکریم «پژوهشگران» کشور به بیان جایگاه و اهمیت علامه محمد قزوینی در سپهر پژوهشی ایران پرداخته است.

مشروح این یادداشت را در ادامه بخوانید:

«روز ۲۵ آذر در تقویم ملی ایران به نام روز پژوهش نام‌گذاری شده و ارج نهادن به مقام شامخ پژوهشگران و تجلیل از پژوهشگران برتر و ارتقا سطح پژوهش و فناوری در کشور از جمله اهداف این اقدام بوده است. به همین مناسبت، درباره علامه محمد قزوینی، بزرگ مردی که اکنون ۷۳ سال از درگذشت او می‌گذرد و در فن پژوهش و تصحیح متون خطی فارسی بی‌مثل و مانند بود، می‌نویسم که چطور پژوهشگری برجسته شد و صادقانه و بی‌ادعا قریب به نیم قرن زندگی خود را وقف خدمت به فرهنگ و ادب ایران‌زمین کرد. بی‌گمان، سیره و سرگذشت او می‌تواند ما را در برخورد با امور دانشگاهی، اصول تعلیم و تربیت و شیوه پژوهش امروز یاری کند، پرتوی بر راه ما بیفکند و الگو و سرمشق قرار بگیرد.

محققی که به قول عباس اقبال آشتیانی «نه تنها در قرون اخیر نظیر او را نداشته‌ایم، بلکه در طول تاریخ ما با وجود کثرت عظیم عده اهل علم و فضل، همچون او بسیار کم و شاید نادر است و می‌توان وی را «بیرونی ثانی» خواند». یک طالب واقعی علم که تربیت طلبگی داشت و مسلط به زبان‌های عربی و فرانسه بود و روح جستجوگر و طالب علم‌اش او را در ۲۸ سالگی به قصد دیدار از کتابخانه لندن و نسخه‌های قدیمی نفیس آن، راهی لندن کرد. بعد به پاریس و آلمان رفت و ۳۶ سال دور از وطن، اوقات خود را به پژوهش و بررسی نسخه‌های خطی فارسی و عربی در مراکز پژوهشی گذراند. ضمن آشنایی با مراکز شرق‌شناسی اروپا و مراوده با ایران‌شناسان نامداری چون کلمانت هوار، بلوشه، ماسینیون، هانری ماسه، ادوارد براون با روش پژوهش غربی و تصحیح انتقادی متون بیشتر آشنا شد. همچنین از ۱۶ نسخ خطی نفیس عکسبرداری کرد و همراه با مقدمه‌هایی که برای آن‌ها نگاشته بود، به ایران فرستاد.

او در این ایام، نه تنها هیچ‌گاه مرعوب و مجذوب غرب نشد، بلکه نخستین فردی در قرن اخیر بود که سنت تصحیح و مقابله متون علمی را که از قرن ۳ ق در جهان اسلام وجود داشت و حنین بن اسحق در یکی از آثار خود این موضوع را تصریح می‌کند، با روش علمی جدید و طریقه تحقیق نوین غربی تلفیق کرد. درواقع او در تصحیح متون، شیوه علمای بزرگ مسلمان را به کار برد با این تفاوت که جدا کردن متن از حواشی به‌صورت امروزی آن، همچنین نحوه روشمند و دقیق معرفی نسخه‌های مورد استفاده در تصحیح و معین کردن نشانه هرکدام، ذکر موارد اختلاف نسخ در زیرنویس‌های صفحه یا در ملحقات کتاب را که در اروپا شایع بود، وارد چاپ‌های انتقادی فارسی کرد. بدین‌ترتیب با توجه به اطلاعات وسیع در زمینه کتاب‌شناسی، روح انتقادی، همراه با دقت و وسواس علمی به تصحیح متون خطی مهمی چون تاریخ جهانگشای جوینی (۳ ج) همت گمارد.

با بازگشت به ایران در ۱۳۱۸ ش، عشق به زبان و ادب فارسی، زندگی او را نیز با حافظ شاعر بنام ایران عجین ساخت به‌طوری که معروف است هر شش‌ماه یک بار دیوان او را دوره می‌کرد و می‌گفت ترازوی سنجش من، تعلق خاطر هر دانشمند یا اهل ذوقی به شعر حافظ است. بنابر این، تقریباً حدود ۲۰ سال از عمر خود را با دکتر قاسم غنی صرف تصحیح دیوان حافظ کرد. تصحیحی که با وجود گذشت ۸۱ سال از انتشار آن، هنوز پرفروش‌ترین تصحیح در بازار و مورد تائید اکثریت حافظ‌پژوهان است و اولین تصحیح علمی و انتقادی از دیوان حافظ به شمار می‌رود. زیرا او با همکاری غنی ۱۸ منبع فراهم کرد که مهم‌ترین آنها نسخه معروف به خلخالی به سال ۸۲۷ ق بود که محور تصحیح قرار گرفت.

با نگاهی به کارنامه زرین علمی علامه قزوینی می‌توان گفت او علاقه و همت خستگی‌ناپذیری در کسب معرفت و دانش داشت و در بوستان خرد و دانش پیام زندگی شرافتمندانه و پیوند دانش و کردار را سرلوحه قرار داد. پیرو مکتب دقت و تعمق بود و بر کیفیت تاکید می‌ورزید. انصاف و حزم ادبی، اطلاع از تحقیقات و تدقیقات محققین غربی، تبحر در ادبیات فارسی و عرب، نگارش مقدمه‌های ممتع مشتمل بر اطلاعات جامعی درباره پیشینه موضوع و تعلیقات سودمند که روشنگری متن را در بر داشت، تشخیص ضرورت تصحیح یک متن، کندوکاو در منابع، گردآوری تمام نسخه‌ها، انتخاب نسخه اصح و اصلح، به کار گرفتن ذوق انتقادی و توضیح شیوه کار به نحوی که می‌توان از آنها نکات بسیار آموخت و در تصحیح متون دیگر به کار بست، همه و همه از ویژگی‌های علمی و اخلاقی او بود که پژوهشگری توانا، مصححی دانا و برجسته و مشهور به علامه قزوینی از او ساخت تا آنجا که امروز می‌توان گفت که تقریباً مصحح و پژوهشگری را نمی‌توان یافت که آوازه او را نشنیده باشد.

در روزگار وانفسای کنونی که هر کس داعیه استادی و پژوهشگری دارد، روش و منش آموزگاری و پژوهشی، نکته‌یابی و باریک‌بینی این چهره ماندگار و پیشوای اهل تحقیق و شرف و حیثیتی که برای تعلیم و استادی و پژوهش قائل بود و زندگی خوشنام او می‌تواند وجهه همت قرار گیرد و تذکار و شیوه پژوهش او الگوی پژوهشگران که چگونه کوشا و کوشنده و جستجوگر باشند و ذهن و زبان و قلم را به خدمت گرفته و آثاری ستودنی همچون او به اهل علم عرضه کنند.»