نخستین مدرسه نظام ایران در دوره صفوی شکل گرفت

به گزارش خبرگزاری مهر، طرح پژوهشی خاتمه یافته «از قشون تا ارتش؛ تاریخ تأسیس و تشکیلات مدرسه نظام در ایران معاصر بر اساس اسناد و مدارک تاریخی» با ارائه‌ای از حوریه سعیدی با حضور محمد امیر احمدزاده عضو هیأت علمی پژوهشکده علوم انسانی و مطلب مطلبی عضو هیأت علمی پژوهشکده اسناد برگزار شد.

حوریه سعیدی با بیان این مطلب که حضور قشون و نیروی نظامی در ایران به عهد باستان باز می‌گردد؛ گفت: نظام و نظامی گری در ایران در ادوار مختلف به فراخور روی کار آمدن حکومت‌ها وجود داشته است. اما دوره جدید مدرسه نظام در دوران حکومت صفوی شکل گرفت. در واقع به دلیل شکست‌های سنگینی که در زمان حمله عثمانی به دلیل به کار بردن تسلیحات دستی در مقابل تسلیحات آتشین، به ایران وارد شد؛ شکل تربیت نیروی نظامی تغییر کرد؛ زیرا تا پیش از آن نظام به شکل عمومی و طایفه‌ای آموزش داده می‌شد، ولی در دوره صفویه تمهیداتی فراهم شد و تا دوران قاجار به همان شیوه ادامه پیدا کرد.

وی ادامه داد: از دوره فترت حکومت صفویان تا پایان دوره قاجار، اوایل سده سیزده هجری و نوزده میلادی، ایران فاقد سازمان‌دهی منظم و منسجم نظامی بود و جنگجویان فقط به هنگام جنگ و خطر، جمع‌آوری و متمرکز می‌شدند. همچنین برای تمرکز و تعلیم، بودجه و اعتبار کافی اختصاص داده نمی‌شد و هزینه نگهداری نیروهای قشون نظامی از طریق مصادره‌ها و یا صدور برات تأمین می‌شد.

آغاز نوسازی در قشون

این عضو هیأت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران با اشاره به اینکه تشکیلات نظامی در دوران زمامداری آقا محمدخان قاجار مترقی شد؛ گفت: در زمان آقا محمد خان، تشکیلات نظامی ایران مترقی شد و به رسمیت رسید. عباس میرزا و قائم‌مقام فراهانی توجه ویژه‌ای به قشون داشتند و در این راستا هیأت‌های نظامی فرانسوی و انگلیسی به ایران آمدند و عباس میرزا برای ادامه و تأثیر بیشتر در استفاده از افسران معلم خارجی و ملموس شدن اثرات بهره‌وری، شخصاً اقدام به یادگیری اصول نظامی از مستشاران خارجی کرد. یکی از مراحل تنظیم قشون، تدوین و ترجمه متونی بود که به‌عنوان دستورالعمل و یا جزوه‌های مشقی برای آموزش به سربازان، آرایش و آمادگی نظامی تهیه می‌شد. روند انجام این کار و تعداد متون مورد اشاره نیز طی دوره‌های مختلف متفاوت بود.

تاریخچه مدرسه نظامی

حوریه سعیدی پژوهشگر در ادامه به اعزام محصل به اروپا برای فراگیری علوم نظامی در زمان عباس میرزا اشاره کرد و گفت: در همین زمینه از مأموران و مستشاران نظامی برای تربیت نظامی قشون سنتی استفاده شد. تا اینکه با تأسیس دارالفنون در سال ۱۲۶۶ هجری قمری، مدارس آموزشی متعارف و علوم نظامی از هم تفکیک شدند و مدرسه نظام تشکیل شد.

وی ادامه داد: درباره سابقه وجود تشکیلاتی به نام مدرسه نظام از درون اسناد تاریخی، اسناد اندکی وجود دارد که تصویری کلی از تشکیلات و ساختار این نهاد نظامی ارائه می‌کند. البته در خاطرات عین‌السلطنه اشاره‌هایی به مدرسه نظام و یا شاگردان مدرسه نظام شده است و اغلب نام مدرسه نظام در کنار مدرسه دارالفنون آمده؛ ولی درباره تشکیلات و یا ارکان آن توضیح چندانی وجود ندارد.

حوریه سعیدی ارائه دهنده طرح پژوهشی خاتمه یافته «از قشون تا ارتش؛ تاریخ تأسیس و تشکیلات مدرسه نظام در ایران معاصر بر اساس اسناد و مدارک تاریخی» در پایان یادآور شد: در سال ۱۳۲۹ هجری قمری میرزا ابوالقاسم خان قراگزلو (ناصرالملک) در قانون تشکیل ایالات و ولایات که به مجلس برد، قوای نظامی و انتظامی را به قشون نظامیه، ضبطیه و قراسوران تقسیم کرد.

در ادامه این نشست محمد امیر احمدزاده عضو هیأت علمی پژوهشکده علوم انسانی با اشاره به نقاط قوت و قابل بهبود این طرح پژوهشی گفت: یکی از ویژگی‌هایی که در آثار ملیحه سعیدی به عنوان یک پژوهشگر مشاهده کرده‌ام، خط سیر و پیوستگی است که درباره نظامی گری و شیوه اداره قشون در تحقیقات خود داشته است. بنابراین تمرکز محقق بر دوران آموزش نظامی و تشکیلات نظام، یکی از ویژگی‌های مهم این طرح است.

وی ادامه داد: از سوی دیگر به این دلیل که خانم سعیدی پژوهشگر و عضو هیأت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران است؛ به اسناد و نسخ موجود دسترسی داشته و همین موضوع کیفیت کار را بهتر و عملیاتی‌تر کرده است و بر شناخت و تسلط او و درنتیجه بر کیفیت کار افزوده است.

مطلب مطلبی عضو هیأت علمی پژوهشکده اسناد نیز در پایان این نشست مختصری درباره چرایی انتخاب این موضوع و تسلط پژوهشگر بر طرح صحبت کرد و یکی از مشکلات موجود در بررسی موضوعاتی از این دست را نبود اسناد و یا خاطرات افرادی دانست که در آن زمان زیسته‌اند.