واکاوی خودکشی دانشجوی ایرانی در فرانسه؛ محمد مرادی که بود و چه قصدی داشت؟

محمد مرادی، دانشجوی تاریخ دانشگاه ژان مولن لیون ۳، روز دوشنبه ۲۶ دسامبر (۵ دی) با غرق کردن خود در رود رون  (Le Rhône) در شهر لیون فرانسه خودکشی کرد. وی پیش از این با انتشار ویدیویی‌هایی به زبان فارسی و فرانسه در صفحه اینستاگرام خود علت خودکشی خود را «کشاندن توجه اروپایی‌ها، کشورهای اروپایی و مردم غربی به مساله ایران» عنوان کرده بود.

او در ادامه ویدیو می‌افزاید: «امیدوارم مرگ من توجه دست‌کم بخشی از رسانه‌ها در خارج از کشور را به خود جلب کند و همین‌طور امیدوارم این پیامی باشد به مردم ایران که فکر نکنند ایرانیان خارج از کشور در غم آن‌ها شریک نیستند و اگر پیش بیاید نخواهند جانشان را برای آن‌ها فدا کنند.»

اقدام به خودکشی و پخش ویدیوی پیشین آن توسط آقای مرادی واکنش‌های بسیاری را از سوی کاربران شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های بین‌المللی در پی داشت. 

حامد اسماعیلیون، فعال سیاسی، دندانپزشک، داستان‌نویس ایرانی و سخنگوی انجمن خانواده‌های جانباختگان پرواز پی‌اس ۷۵۲ در واکنش به اقدام محمد مرادی در توئیتی نوشت: «محمد عزیز! مرگ می‌تواند یک راه مبارزه باشد، مرگ می‌تواند یک انتخاب باشد اما ما امروز بیش از همیشه امیدواریم. سخت و طولانی‌ست اما شدنی‌ست. کاش پیش از این تصمیم می‌توانستم با تو حرف بزنم و به تو بگویم ما شکست‌شان می‌دهیم. حیف از جان عزیز تو»

اریک کارپانو، رئیس دانشگاه ژان مولن لیون ۳، محل تحصیل آقای مرادی در توئیتی نوشت: «محمد مرادی، دانشجوی کارشناسی تاریخ ما در دانشگاه ژان مولن لیون، پناهنده ایرانی در لیون، با هدف محکوم کردن سرکوب معترضان در کشورش، ایران تصمیم به کشتن خود گرفت. این فقدان ما را در هراس و اندوه غرق کرد. زن، زندگی، آزادی»

گلشیفته فراهانی، بازیگر سرشناس ایرانی نیز پس از مرگ آقای مرادی در توئیتی نوشت: «محمد مرادى را در كدام آرامگاهِ فرانسه به خاك خواهند سپارد؟ در پاريس كنارِ صادقِ هدايت؟ يا در شهرِ ليون؟ راهب هاى تبتى كه در چين، هند و تبت دست به خودسوزى مى زدند را كجا به خاك سپردند؟ اين جان‌هاى به آب و آتش و باد داده را، خاك چطور در خود تحمل مى كند؟ نميتركد؟ نمى دانم.»

محمد مرادی ۳۸ ساله همراه با همسر خود از سال ۲۰۱۹ در شهر لیون فرانسه ساکن بود. وی در رشته تاریخ دانشگاه لیون ۳ تحصیل می‌کرد و به گفته نزدیکانش به هیچ عنوان انسان گوشه‌گیری نبود و با جامعه میزبان نیز به خوبی ادغام شده بود.

یکی از دوستان محمد مرادی با شرط محفوظ ماندن هویتش درباره او در گفتگوی اختصاصی به یورونیوز گفت: «محمد علاوه بر این‌که دانشجوی تاریخ بود، مترجمی چیره‌دست هم بود و اصلاً باب آشنایی ما را با او ترجمه گشود. با هم به ترجمه و ادبیات می‌پرداختیم و گاه بحث‌هایمان به مسائل روز هم می‌کشید. محمد همیشه در ترجمه هوای من و دیگر دوستان را داشت و دانسته‌های زبانی و ادبی‌اش را در اختیارمان می‌گذاشت؛ با اشرافی که محمد بر فرهنگ و تاریخ و سیاست داشت همیشه برای ما آگاهی‌بخش بود.»

وی درباره روز خودکشی آقای مرادی می‌گوید: «هیچ صحبتی با ما نکرده بود. حتی صبح پنجم دی‌ماه هم در گروه حضور داشت. حدود ساعت هشت و نیم شب (به وقت ایران) آمد و گفت «بدرود بچه‌ها» و بعد دیگر پیام‌های من و دیگر دوستانم را جواب نداد. حدود ساعت یازده بود که یکی از دوستان خبر داد سری به اینستاگرام محمد بزنم و با او تماس بگیرم. با تلاش زیاد به اینستاگرام رفتم و ویدئوی محمد را دیدم. شوکه و بهت‌زده شده بودم.»

آخرین پیام محمد مرادی در گروه تلگرامی دوستانشیورونیوز

بنابر اطلاعات دریافتی، همسر آقای مرادی پس از مرگ وی در بیمارستان بستری شده است. یورونیوز تلاش کرد با رعایت شرایط و ضوابط حرفه‌ای با او گفتگویی داشته باشد که علیرغم موافقت وی، بر اساس مشورت با پزشک معالج او مشخص شد که انجام گفتگو فعلا برای شرایط روحی وی مناسب نیست. یورونیوز همچنین تلاش کرد که با پزشک معالج او گفتگو کند، اما پزشک نیز مساله را «اسرار محرمانه پزشکی» خواند و حاضر به گفتگو نشد.

یورونیوز درباره این اقدام محمد مرادی و چگونگی برخورد با آن با دکتر محمدرضا رجبی شکیب، روانشناس و پزشک گفتگو کرد.

یورونیوز: با وجود ویدئو و اطلاعات دیگری که از آقای مرادی در دسترس قرار دارد، تحلیل شما از روحیات او چیست؟ 

محمدرضا رجبی‌شکیب: من اطلاعاتی بیش از آن‌ ویدئو و هرچه در اینستاگرامش منتشر کرده است از وی در اختیار ندارم. آما آنچه بیش از همه در خود فیلم می‌توانم دریافت کنم، کمی به عنوان شم پزشکی و نمی‌توان گفت مبتنی بر شواهد و مدارک، این است که احساس می‌کنم شاید بشود مقداری از فروغ چشمان او و حتی از این‌که زمانی که مشغول به صحبت است کلمه‌ها را گم می‌کند، بشود این را دریافت کرد که سطح اضطرابش بالا است که البته خیلی طبیعی هم هست و حتی می‌توان گفت که خلقش هم کمی پایین است. اما چیزی که من رویش تاکید دارم این است که این‌ها آن عوامل تعیین کننده اصلی نیستند. الان فقط در پاسخ سوال شما این را گفتم. چون به نظرم روی چیزهای دیگری باید عملکرد و تصمیم او را قضاوت کرد.

یورونیوز: آیا به عنوان متخصص، خودکشی را اساسا ناهنجاری رفتاری می‌دانید که بازتاب مشکلات روحی روانی است یا این مساله می‌تواند به عنوان عملی اعتراضی از سوی یک فرد کاملا سالم هم انجام شود؟

محمدرضا رجبی‌شکیب: من فکر می‌کنم به عنوان یک پزشک، اگر قرار باشد که فقط به منابع خودمان نگاه کنم، این را فقط من نمی‌گویم و اساتید و بزرگان این عرصه هم می‌گویند که خودکشی طی چند دهه گذشته بسیار مدیکالیزه شده است یعنی فقط به نظر می‌آید که روانپزشک‌ها راجع‌به آن حرف زده‌اند. بر اساس آن‌ چیزی که در روانپزشکی و روانشناسی آموخته‌ایم، حتی گفتن افکار خودکشی و اصلا انتشار این فیلم بیشتر به سلامت روان آدم‌ها لطمه می‌زند. این بر اساس نگاه پزشکی است.

اما من می‌خواهم از دوستان دعوت کنم که از زوایای دیگری هم به این موضوع نگاه کنیم. به عنوان منبع می‌خواهم بازگردم به مهم‌ترین کتابی که در حوزه جامعه شناسی درباره خودکشی نوشته شده، کتاب مشهوری است و روانپزشک‌ها هم نام آن را زیاد شنیده‌اند. کتابی است که امیل دورکیم (Emile Durkheim)، یکی از پیشگامان نگاه علمی به جامعه شناسی و کسی که نامش کنار ماکس وبر و دیگر بزرگان جا دارد، آن را نوشته و در ۱۸۹۶ منتشر شده است. هنوز هم تقسیم بندی امیل دورکیم معتبر است. نگاه جامعه شناختی و بر اساس آمار به پدیده خودکشی دارد و نه فقط نظریه پردازی. این خیلی مهم است که او با وجود محدودیت بسیار ابزارهای علمیش، بسیار بسیار علمی به قضیه نگاه کرده است.

از نگاه آقای دورکیم، چهار نوع خودکشی بر اساس نیروهای جامعه شناختی قابل توصیف است. تصور کنیم که صد یا صد و بیست سال پیش اصلا افسردگی و اضطراب و اختلالات روانپزشکی که امروزه توصیف شده‌اند، توصیف نشده بودند. او پدیده خودکشی را این طور می‌بیند و می‌گوید که نیروهای اجتماعی می‌توانند باعث القای خودکشی شوند.

وی یک تیپ خودکشی را ایگوئیستیک (Egoistic suicide) می‌نامد. این زمانی است که یک فرد خیلی از آدم‌های دور و بر خودش ایزوله و با آن‌ها بی‌ارتباط شده است. در واقع آدم‌ها در انتهای تنهایی به این نقطه می‌رسند که زندگی ارزش ندارد پس تمامش کنم.

در نقطه مقابل آن نوع دومی را توصیف می‌کند که این نوع دوم مد نظر من است. آقای دورکیم نام آن را خودکشی آلتروئیستیک (Altruistic suicide) می‌گذارد. زمانی‌که فردی به خاطر درد و رنجی که دیگران، اطرافیانش تحمل می‌کنند، تصمیم می‌گیرد که زندگی خودش را پایان دهد. یعنی در واقع در نقطه مقابل آن‌که بسیار خودمحورانه و در اوج تنهایی بود، فردی در اوج این‌که خودش را متصل به دیگران می‌بیند، در اوج احساس همدلی این کار را می‌کند. می‌دانید که در تاریخ هم می‌شود رد این نوع خودکشی را بسیار گرفت. خود آقای دورکیم می‌گوید مستندات من این است که مثلا در محیط‌های نظامی، نسبت خودکشی آدم‌های نظامی ده برابر دیگران می‌تواند باشد. با این‌که اتفاقا آن‌ها در جمع هستند و اصلا آدم‌های تنهایی نیستند. در دسته و یگان و پادگان خودشان هستند. نه فقط زمان جنگ و فکر نکنید استرس‌های جنگ این کار را می‌کند بلکه حتی در زمان صلح. خوب این را کنار آن شکل خودکشی معروف هاراکیری بین ژاپنی‌ها بگذاریم. اگر به این صورت به مساله نگاه کنیم، من موافق نیستم که فقط بگوییم آدم‌های افسرده خودکشی می‌کنند یا آدم‌هایی که مشکلات روانی دارند خودکشی می‌کنند. اگر از این منظر به آن نگاه کنیم، حرکت آقای مرادی به نظر من، حرکتی است که قابل تقدیر است و نمی‌شود که آن را منفی قضاوت کرد.

یورونیوز: یعنی آیا خودکشی می‌تواند یک عمل قهرمانانه تلقی شود؟

محمدرضا رجبی‌شکیب: به این عنوان دقیقا همین‌طور است. یعنی خودکشی نوع دوم برای این است که دقیقا تمام مختصاتی که دورکیم در خودکشی آلتروئیستیک توصیف می‌کند، به نظر من در حرکت آقای مرادی وجود دارد. دعوت از دیگران برای شهامت. او خودش را نکشت برای این که به بقیه این پیام را دهد که آن‌ها هم بیایند همین کار را بکنند. من فکر می‌کنم که در واقع هرکسی که آن ویدیو را نگاه کند این را درک می‌کند که پیام او بسیار واضح است. تمام کسانی که خودکشی می‌کنند، یک نامه خودکشی می‌گذارند. اغلب هم این‌طور است که من به انتهای خط رسیده‌ام، دیگران در حق من بد کرده‌اند و... در صورتی که ما شکایتی در ویدیوی آقای مرادی نمی‌بینیم. درواقع دعوت به حرکت می‌بینیم، دعوت به جنبش می‌بینیم. به نظر من این اقدام اورا اگر کنار خودکشی‌های دیگری که آدم‌های افسرده انجام می‌دهند بگذاریم در حقش اجحاف کرده‌ایم. این نظر من است. ولی واقعیت این است که ما سر یک دوراهی هستیم. یعنی این از منظر جامعه شناختی است که این‌گونه نگاه می‌کند. منظر پزشکی شاید این را کاملا در نظر بگیرد که یک آدم افسرده خودکشی کرده است. نشانه‌های افسردگی را هم شاید بتوانیم پیدا کنیم و طبیعتا انتشار این خبر به نفع سلامت روان جامعه نیست.

View this post on Instagram

A post shared by Mohammad (@donamigoo)

پست اینستاگرام محمد مرادی درباره فیلم هاراکیری اثر ماساکی کوبایاشی

یورونیوز: در شرایط فعلی جامعه ایران و ادامه اعتراضات چه اقدامی باید انجام داد تا مانع از بدل شدن خودکشی به عنوان یک اقدام اعتراضی رایج شد؟

محمدرضا رجبی‌شکیب: فکر می‌کنم حالا که این سوال را پرسیدید، نگاهی به قسمت سوم و چهارم نظریه دورکیم هم بیندازیم. دورکیم می‌گوید ما دو حالت دیگر هم برای خودکشی داریم. نوع سوم خودکشی را آنومیک (Anomic suicide) نام می‌گذارد. زمانی که جامعه به سمت فروپاشی رفته است. بعد از حوادث مهمی مثل بلایای طبیعی، انقلاب یا چنین چیزی. زمانی که جامعه زیر و رو شده است. او می‌گوید که افراد در چنین فضایی بیشتر به سمت خودکشی می‌روند.

نوع چهارم هم زمانی است که جامعه خیلی بسته است. دقیقا نقطه مقابل آنومیک. یعنی آدم‌ها هیچ احساس آزادی ندارند. نام آن را خودکشی فتالیستیک (Fatalistic suicide ) می‌گذارد. در این شکل از خودکشی، چون احساس آزادی آدم‌ها به پایان می‌رسد و آن‌ها فکر می‌کنند هیچ امکانی برای تغییر ندارند، ممکن است که به آخر خط برسند. اگر این را بپذیریم، من فکر می‌کنم که ما در موقعیتی در جامعه ایران هستیم که هر دو شکل سوم و چهارم توصیف شده توسط دورکیم را داریم. یعنی الان یک جامعه خیلی آنومیکی داریم در عین حال هم در انتهای حالت دیکتاتوری و بسته بودن خودش است. بنابراین اگر قرار باشد که بگوییم چه کار کنیم که آدم ها به سمت خودکشی نروند، بیاد این مسائل را ترمیم کنیم. یعنی باید به ان سمت برویم که جامعه باز شود. باید به این سمت برویم که تغییراتنی ایجاد کنیم که جامعه آن حالت ناهمگونی و التهابی که دارد را از دست بدهد و به آرامش و ثباتی برسد. به نظر من اگر ما انرژیمان را صرف این کنیم که الان چه خبرهایی پخش کنیم که مثلا فرض کنید میزان خودکشی کمتر شود، به اعتقاد من به بیراهه می‌رویم. تمام انرژی ما باید صرف آن شود که جامعه ایران به یک ثبات و پایداری برسد. این به نظر من در درجه اول وظیفه حکومت است که حکومت خیلی خودش را مسئول این ماجرا نمی‌داند ولی واقعیت این است که از مردم نمی‌توان بیش از این انتظاری داشت.

درمورد این حادثه هم من فکر می‌کنم هرچه بیشتر بتوانیم صحبت کنیم. به جای این که بیاییم سانسور کنیم، بیاییم و صحبت کنیم و تفسیر کنیم اتفاق بهتری می‌افتد.

یورونیوز: به نظر شما برای انتشار خبر خودکشی چه ملاحظاتی باید رعایت شود؟

محمدرضا رجبی‌شکیب: من به طور کلی موافق هستم که اخبار خودکشی را خیلی برجسته نکنیم. اما همان‌طور که گفتم، بستگی دارد که بگوییم این خودکشی از کدام نوع بوده است. طبیعتا مطالعات این را نشان داده که وقتی خبر خودکشی کسی برجسته و در رسانه‌ها منتشر می‌شود، به دنبال آن چند مورد دیگر اتفاق می‌افتد و تعداد خودکشی بیشتر می‌شود. این یک حقیقت است و من نمی‌خواهم آن را انکار کنم. اما به نظر من در مورد این موضوع خاص باید بتوانیم صحبت کنیم. نه این‌که آن را سانسور کنیم. من با سانسور کردن آن مخالفم و بهتر است که راجع‌به آن صحبت و موضوع را تفسیر کنیم. در مورد خودکشی یک آدم افسرده‌ای که به آخر خط رسیده، حرف زیادی برای زدن نداریم اما در این مورد خاص حرف داریم. همین الان این بهانه همین گفتگو است. این بهترین کار ممکن است. نه این‌که صرفا بیاییم و بگوییم که نه، این خلاف اصول بهداشت روان است و باید راجع‌به آن صحبت نکنیم، فیلم‌ها را برداریم و بایکوت کنیم. من با این زیاد موافق نیستم.

انعکاس خبر خودکشی می‌تواند مخرب باشد

دکتر لاله مهراد، روانشناس و استاد دانشگاه TCSPP شیکاگوی ایالات متحده در صفخه اینستاگرام خود با تاکید بر بررسی موضوع به عنوان روانشناس بر مبنای تحقیقات و بیان واقعیت علمی نوشت: «شیوه مبارزه مبارزان نه قابل ارزیابی من است و نه کسی دیگر که کاری خودجوش است. پس کسی را سر قضاوت نیست. اما گاهی انعکاس سخنان ما می‌تواند تشویق به خودکشی باشد و این کاری است که می‌تواند اثر مخرب خود را روی جامعه بگذارد. به خصوص در شرایط فعلی در ایران و یا برخی از عزیزانمان که در تردید انتخاب این راه هستند می‌تواند خطرناک و تقویت‌کننده باشد.»

وی همچنین می‌افزاید: «اگر به خودکشی فکر می‌کنید، بدانید زندگی ما ارزش زیستن دارد، برای مردن وقت داریم. ایران نیاز به تک‌تک شما عزیزان دارد برای آزادی، آبادی و ساخته شدن، برای ایران و آزادی ایران زندگی کنیم و نفس بکشیم و به گونه‌ای زندگی کنیم که بودنمان مبارزه باشد.»

اگر به خودکشی فکر می‌کنید

در ایران با اورژانس اجتماعی با شماره تلفن ۱۲۲ 

در افغانستان با شماره ۱۱۹ 

در فرانسه با شماره ۳۱۱۴، شماره ملی پیشگیری از خودکشی

در آمریکا و کانادا با شماره ۹۱۱

تماس بگیرید.

خبرنگار • Farhad Mirmohammadsadeghi

ویرایشگر ویدئو • Farhad Mirmohammadsadeghi