استثمار بشر از زمین/ برگشت علائم حیاتی خاک با مدیریت احیاگر

به گزارش خبرنگار مهر، اصلاح الگوی کشت به تازگی در کشور کلید خورده و بر اساس سخنان معاون امور زراعت وزارت جهاد کشاورزی ۷۰ درصد تولیدات بخش کشاورزی مربوط به زراعت است.

به گفته علیرضا مهاجر در نخستین سال اجرای الگوی کشت این طرح در بخش زراعت اجرا می‌شود و در سال‌های آینده در بخش‌های باغبانی، شیلات، امور دام و منابع طبیعی عملیاتی می‌شود. این در حالی است که در جهان اهمیت خاک و مسئله حفاظت از آن در دهه ۴۰ میلادی مطرح شد.

برداشت محصول بدون تقویت خاک منجر به فقر خاک و محصولات شده و در نهایت مصرف کنندگان این محصولات به لحاظ مواد معدنی و آلی دچار فقر می‌شوند. فقر آهن، کلسیم، منیزیم و… در انسان به این برمی گردد که یا رژیم غذایی نادرست دارد یا محصولاتی که به طور روزانه مورد استفاده قرار می‌دهد دچار فقر منابع غذایی سالم است. جبران ضعف خاک با سموم و کودهای شیمیایی شاید در کوتاه مدت کمک کننده باشد و محصولات کشاورزی و باغی پرورش پیدا کند؛ اما به طور قطع آسیب‌های آن جبران ناپذیر خواهد بود.

فرسایش خاک و از بین رفتن قدرت زایش آن حوزه کشاورزی را با خطر جدی رو به رو کرده زیرا بر اساس مطالعات تشکیل یک سانتی متر خاک بین ۱۰۰ تا ۱۰ هزار سال زمان نیاز است؛ علاوه بر اینکه عدم توجه به این موضوع گسترش بیابان‌ها را به همراه داشته در حالی که انتظار است بخش کشاورزی بیابان زدایی کند نه بیابان زایی.

کامبیز بازرگان، کارشناس حوزه خاک و آب و سرپرست مؤسسه تحقیقاتی خاک و آب درباره تأثیر کشاورزی در حفاظت از خاک به مهر گفت: نوع عملیات کشاورزی در مراقبت از خاک تعیین کننده است. هنگامی که با محوریت خاک به عنوان بستر تولید و عنصر زاینده به موضوع نگاه می‌کنیم چالش‌ها، ملموس‌تر قابل پیگیری است.

به عنوان مثال هنگامی که درختان در جنگل‌های بلوط ضعیف می‌شوند مطالعات نشان می‌دهد خاک ضعیف شده که در نهایت جنگل را با نابودی مواجه کرده است.

وی افزود: برخی بدرفتاری‌های انسان با طبیعت سبب شده تا خاک از حالت زایندگی خارج شده و شاهد خشکی‌های مداوم آن باشیم. با افتادن دانه بلوط کنار یک بوته در خاک زاینده، زیر خاک پنهان شده و با جذب رطوبت کم کم ریشه می‌زند. به این ترتیب یک درخت تازه و جوان شروع به رشد می‌کند.

این روند سبب می‌شود تا جنگل‌ها نسل به نسل ادامه پیدا کنند؛ اما هنگامی که خاک زایندگی خود را از دست می‌دهد مانند این است که دانه درخت روی سنگ افتاده و وقتی ماده آبی چیزی مانند بوته گیاهی که رطوبت دارد، نداشته باشد دانه جوانه نخواهد زد؛ در نتیجه درخت پا نمی‌گیرد. بنابراین دانه بلوط می‌افتد اما تبدیل به درخت نمی‌شود چون خاک قدرت زایندگی خود را از دست داده است.

این کارشناس حوزه خاک اضافه کرد: در ادامه درخت موجود هم پیر شده و با درخت نو جایگزین نمی‌شود؛ البته در زراعت و کشاورزی مرسوم هم با این موضوع مواجه هستیم.

بلای جهان صنعت بر سر خاک

بازرگان در ادامه سخنان خود با اشاره به صنعتی شدن جهان توضیح داد: در دوره مدرنیته که بشر به سمت تولید صنعتی و افزایش تیراژ تولید در بخش‌های مختلف صنعتی و کشاورزی حرکت کرد در حوزه کشت و کار مصرف کود و سموم اوج گرفت. با این تغییرات مثلاً گندم ۵ برابر پیش از مدرنیته شد. آب و کود پایه فعالیت کشاورزی شد و محصولات در حجم بالا برداشت شدند. این موج در دنیا با شدت تسری پیدا کرد. از سویی با تغییر ذائقه بشر به دلیل افزایش مصرف محصولات غذایی تولیدمحوری پی ریزی شد. به این ترتیب بشر به دنبال این بود که با چه روشی به جای ۲ تن، ۷ تن برداشت محصول داشته باشد. بشر در این دوره با کود و سموم مختلف به دنبال معجزه از خاک بود. شته و بیماری‌ها حذف شدند و به کمک انواع کود رویاها محقق شد؛ اما کم کم افت کیفیت خاک ملموس شد.

سرپرست مؤسسه تحقیقاتی خاک و آب با بیان اینکه مصرف زیاد کود شیمیایی تأثیر شوری دارد و باعث کمپکشن خاک (تراکم خاک-میزان خشکی و رطوبت خاک) می‌شود، گفت: در نتیجه این رفتار مواد آلی و تنوع زیستی از بین رفت. در یک قاشق غذاخوری خاک زنده و زاینده بیش از موجودات کره زمین، موجود زنده وجود دارد.

او تاکید کرد: شوری به طرق مختلف با انواع کودهای شیمیایی وارد خاک می‌شود (در خاک شناسی مبحثی با نام ضریب شوری کودهای شیمیایی وجود دارد. آنها چون نمک‌های محلول هستند نوعی شوری در خاک ایجاد می‌کنند) مگر اینکه با آب شویی جبران شود یا با مصرف آب بیشتر اجازه داده نشود شوری در پروفیل خاک باقی بماند. بنابراین اگر مصرف کود شیمیایی زیاد شود به افزایش شوری در خاک کمک کرده ایم که خودش باعث فشردگی و از بین رفتن مواد آلی خاک می‌شود.

این کارشناس حوزه خاک تصریح کرد: در این دوره دنیا متوجه افزایش تخریب خاک شده و به این ترتیب موضوع کشاورزی پایدار مطرح شد. در نتیجه موضوع حفاظت از خاک در دستور کار قرار گرفت. در مدیریت پایدار اصطلاحاتی مانند مدیریت تلفیقی آفات و بیماری‌ها، مدیریت تلفیقی کودهای شیمیایی، آلی و زیستی مطرح است. ما در کشور در عملیات کشاورزی عقب هستیم.

او یادآور شد: در دوران دانشجویی در دانشگاه به ما می‌گفتند زمین را باید خوب شخم زد تا تهویه خاک مناسب شده و بستر فراهم شود سپس دانه در خاک قرار گیرد. در حال حاضر در دنیا بر اساس مدارک و مستندات علمی اگر زمین شخم زده شود ترسیب کربن، فرسایش خاک، تخریب ماده آلی به ضریب CO2 که منتشر می‌شود سرعت می‌گیرد. امروز در کشاورزی حفاظتی مواد آلی و رطوبت خاک بیشتر حفظ می‌شود؛ زیرا با شخم زدن لایه‌های زیرین خاک در معرض هوا قرار گرفته و رطوبت خود را از دست داده و خشک می‌شود. او افزود: حتی در دوره‌ای آتش زدن بقایای محصولات بسیار رایج بود؛ برای اینکه زمین به سرعت به کشت بعدی برسد. این شیوه امروز در دنیا مردود شده است.

مدیریت احیاگر

سرپرست مؤسسه تحقیقاتی خاک و آب در ادامه سخنان خود به تغییرات مدیریتی در حوزه کشاورزی اشاره کرد و گفت: در چند سال اخیر موضوعی در جهان با نام مدیریت احیاگر مطرح شده است. بر اساس نتایج مطالعات با مطرح کردن کشاورزی پایدار در واقع به تخریب‌های قبلی خاک صحه گذاشته ایم.

در حال حاضر پژوهشگران بخش کشاورزی بر مدیریت احیاگر تاکید دارند اینکه مواد آلی از بین رفته باید به خاک برگردانده شود.

بازرگان تاکید کرد: موادی مغذی که به هر دلیلی از بین رفته باید با روش کشاورزی حفاظتی به تدریج به خاک برگردانده شود. مدارک و مستندات علمی نشان داده این امر باعث کاهش فرسایش و تخریب خاک شده و حفره‌های خاک برای حاصلخیزی آن حفظ می‌شود.

این کارشناس حوزه خاک و آب با اشاره به کودهای سبز برای مدیریت احیاگر خاک اظهار کرد: هنگامی که به سوی تولید بی خطر و نگاه به آینده حیات کره زمین حرکت کنیم دیگر حاضر نیستیم عدس، نخود و یونجه را برداشت کنیم. اجازه می‌دهیم این محصولات به عنوان کود سبز وارد خاک شده تا مواد آلی مورد نیاز خاک تأمین شود.

در برخی دوره‌ها این محصولات فقط برای تقویت خاک باید کاشته شوند. یونجه بدون برداشت باید بکاریم چون ترسیب ازت دارد و ریشه‌های قوی آن باعث تقویت خاک می‌شود. بنابراین در دنیا این محصولات بدون برداشت کاشته می‌شوند و با شخم زدن زمین دوباره به خاک برمی گردند. به این ترتیب برای سال آینده خاک قوی‌تر خواهند داشت.

وی خاطرنشان کرد: در واقع با نگاه مدیریت منابع پایه تولید آنی اولویت دوم می‌شود و تداوم تولید آینده مورد توجه قرار می‌گیرد؛ به خود سخت می‌گیریم تا در آینده خاک قوی‌تر داشته باشیم. این نگاه منابع خاک را از اولویت دهم به اولویت اول ارتقا داده و تیراژ تولید محصولات در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. در واقع باید گفت در مدیریت آینده نگر فرد در جاهایی سرمایه گذاری می‌کند که سود آنی ندارد و سودش در آینده است.

سرپرست مؤسسه تحقیقاتی خاک و آب با بیان اینکه ما می‌توانیم تولید آنی به هر بهایی داشته باشیم اما خاک را قربانی می‌کنیم، گفت: این در حالی است که منابع خاک باید برای نسل‌های آینده باقی بماند.

محدودیت زمین‌های قابل کشت کشور

بازرگانی با اشاره به آمار زمین‌های قابل کشت کشور ادامه داد: ظرفیت محدودی داریم و حداکثر ۱۸ میلیون هکتار خاک قابل کشاورزی در کشور وجود دارد. از این مقدار به دلیل محدودیت آب یا آیش خاک معمولاً کمتر از ۱۵ میلیون هکتار در سال تحت کشت قرار می‌گیرد.

این کارشناس حوزه خاک و آب با بیان اینکه باید از این مقدار محدود حفاظت کرد و مانع گسترش شهرها درون زمین‌های کشاورزی شد، گفت: از ۱۸ میلیون هکتار خاک قابل کشت در کشور به لحاظ خاک شناسی حدود یک میلیون و ۶۵۰ هزار هکتار، خاک درجه یک است.

وی تاکید کرد: بر اساس آمارهای جهانی و تحلیل‌های علمی داخلی، این مقدار محدود خاک قابل گسترش نبوده و نباید اجازه داد زمین‌های کشاورزی برای کاربری‌های دیگر مورد سوءاستفاده قرار گیرد. ا

ز سوی دیگر باید پایش های کیفی انجام شده و نحوه بهره برداری رصد شود. کشت و کار نباید به گونه‌ای باشد که منجر به تخریب خاک شده و توانمندی خاک را از بین ببرد بلکه با مدیریت درست باید شیوه احیاگری را الگوسازی کنیم.

او گفت: کشاورزی حفاظتی تضمین کننده خاک سالم بوده و خاک سالم گیاه سالم پرورش می‌دهد که گرد و غبار و آلودگی را به حداقل می‌رساند زیرا مانع فرسایش خاک می‌شود؛ بنابراین می‌توانیم در همین خاک محدود هم کشاورزی داشته باشیم اما کشاورزی که در واقع کمک کننده به بیابان زدایی بوده نه آنکه خود زمینه بیابان زایی شود. خاکی که فقیر باشد میکروارگانیسم های آن از بین می‌روند چراکه وقتی خاک فاقد مواد آلی و رطوبت باشد موجودات درون خاک نمی‌توانند زنده بمانند.

بازرگان با بیان اینکه روش کشاورزی مخرب تنوع زیستی خاک را آرام آرام از بین می‌برد، تاکید کرد: در دنیا کشاورزی احیاگر در حال گسترش است و ما هم در کشور باید بر اساس این شیوه پیگیر اصلاح الگوی کشت باشیم.

سخن پایانی

سال هاست بشر با بهره گیری از خاک ادامه حیات داده و با حرکت به سوی جهان صنعتی این بهره برداری بیشتر به استثمار زمین انجامیده است. مدیریت نادرست انسان، فرسایش خاک و آلودگی زیست محیطی را برای موجودات زمین به ارمغان آورده که این رفتار نیاز به بازنگری دارد. دانشمندان حوزه خاک با تاکید بر مدیریت احیاگر در بخش کشاورزی به دنبال برگرداندن علائم حیات به خاک، این مادر زمین بوده تا حیات آدمیان تداوم داشته باشد.