ناگفته‌های تصحیح «کتاب الطهارة» امام خمینی در «عمار انقلاب»

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و هنر: یاسر عسگری پژوهشگر مدیرعامل انتشارات راه یار در یادداشتی که برای انتشار در اختیار مهر قرار گرفته، مطالبی را پیرامون ناگفته‌های تصحیح «کتاب الطهارة» امام خمینی توسط آیت الله مصباح نوشته که در آن به مغفول واقع شدن این تصحیح توسط برخی ترجمه‌نگاران در خصوص معرفی آثار امام خمینی (ره) اشاره کرده است.

مشروح این یادداشت را در ادامه می‌خوانید:

کتاب «عمار انقلاب»؛ حیات‌نامه فکری و سیاسی علامه محمدتقی مصباح یزدی، از هنگام تولد تا پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷-۱۳۱۳)» در آستانه سالگرد ارتحال علامه محمدتقی مصباح یزدی، در معرض انتشار قرار می‌گیرد. در این اثر برای نخستین‌بار برخیناگفته‌های تاریخی و اسناد تازه‌یاب منتشر می‌شود که بعضی ابهامات تاریخی را حل و فصل می‌کند. از جمله نکاتی که در این اثر مورد بحث قرار گرفته، نقش‌آفرینی علامه مصباح در تصحیح و انتشار جلد نخست از «کتاب الطهارة» امام خمینی است که تا کنون مورد غفلت قرار گرفته است. توجه به این نکته تاریخی، نشانگر جایگاه فقهی والای علامه مصباح و نیز رابطه علمی وثیق ایشان با امام خمینی است.

تصحیح «کتاب الطهارة» امام خمینی توسط علامه مصباح یزدی، از جمله مسائلی است که تا کنون مغفول واقع شده و برخی تراجم‌نگارانِ متبحر معاصر، در مقامِ معرفیِ آثارِ امام، هیچ اشاره‌ای به نام علامه مصباح نکرده‌اند! به عنوان نمونه نویسنده مقاله ارجمند «کتاب‌ها و آثار علمی امام خمینی»، در ضمن معرفی آثار امام، اسامی ۱۷ تن از روحانیونی که در راه تصحیح، ترجمه، تقریر، شرح، چاپ و نشر این آثار کوششی نموده‌اند، ذکر کرده و مع‌الاسف هیچ نامی از علامه مصباح به میان نیاورده است. جالب آن‌که در حالی از جناب آقای مسعودی خمینی به عنوان اولین نفر نام برده شده، که به گفته خود ایشان، علامه مصباح یزدی در تصحیح «کتاب الطهارة» نقشِ اصلی را داشته است. گرچه در این مقاله و سایر فهارس و تراجمنگاریهای مرتبط با شاگردان و آثار امام، نامی از آیتالله مصباح به عنوان یکی از مصححین آثار امام یاد نشده اما در خاطرات، مستنداتی در این باب وجود دارد که در ادامه به برخی از آنها به نحو جامع و جزئی پرداخته خواهد شد.

بنا به نقلِ آیتالله سبحانی، حضرت امام از سالهای ۱۳۳۰ ش علاوه بر خارج اصول، تدریس خارج فقه را نیز آغاز کردند. نخستین موضوع بحث خیارات و دومین عنوان بحث خارج فقه ایشان زکات بوده است. سپس کتاب طهارت را موضوع بحث قرار داده‌اند که قریب به هفت سال طول کشید. بعد از آن مکاسب محرمه را شروع کردند. بعداً هم مبحث بیع را شروع کردند، هنوز شرایط متعاقدین به آخر نرسیده بود که به ترکیه تبعید شدند.

«کتاب الطهارة» اولین اثر فقهی تفصیلی امام است که در فاصله سالهای (۱۳۳۳-۱۳۳۷) نگاشته شده است. در کنار آن، تقریرات علمی برخی شاگردان امام از مباحث طهارت ایشان نیز منتشر شده است. یک جلد از مباحث طهارت امام توسط آقایان مسعودی و مصباح تصحیح و منتشر شده است. جناب آقای مسعودی، در شرح ماجرای تصحیح و چاپ

بخشی از مباحث طهارت امام خمینی چنین می‌گوید:

«یکبار ۵,۰۰۰ تومان از اخوی ایشان [امام] قرض کردم تا صرف چاپ کتاب دماء ثلاثه ایشان در مبحث طهارت بنمایم. در ابتدا این وجه را از خود امام خواستم و ایشان وقتی دانستند که می‌خواهم صرف چه کاری کنم از پرداخت آن خودداری کردند.

حتی به عنوان قرض از ایشان تقاضای پول کردم و باز هم نپذیرفتند. انگار یک ریال از سهم امام را برای صرف در اینگونه امور، حلال نمی‌دانستند. به ناچار نزد آقای پسندیده رفتم و وجه مزبور را وام گرفتم. بعد به اتفاق آقای مصباح یک فصل تابستان را به این امر اختصاص دادیم. هیچیک از چاپخانه‌ها حاضر به چاپ کتاب امام نشدند. در نهایت برادر آقا سید اسدالله طباطبایی اقدام به چاپ کتاب نمود.»

آیت الله مصباح که کار تصحیح کتاب بر عهده ایشان بوده، در تشریح ماجرا چنین می‌گوید:

«[امام خمینی] کتابهای فقهی داشتند که طلبه‌ها دوست داشتند چاپ شود و استفاده کنند. آقای مسعودی پیشنهاد کردند که بیائیم کتاب طهارت ایشان را چاپ کنیم. ظاهراً بانی آن، مرحوم آقای پسندیده بودند. ایشان اقدام کردند که کتابهای امام چاپ شوند، چون خود امام که حاضر نبودند این کار را بکنند. من یک مقداری با تصحیح کتاب آشنایی داشتم. برای چاپ اقدام کردیم و تصحیح آن را هم بنده به عهده گرفتم. بعضی جاها نیاز بود که مطلب با خود ایشان در میان گذاشته شود، چون اشتباهی در نوشتن وجود داشت و یا نیاز به تغییر لفظی بود. تابستان بود و ایشان در تهران بودند. گاهی به امامزاده قاسم می‌رفتند، گاهی هم در خود تهران بودند. خانواده‌شان هم میدانید که اهل تهران بودند. امام در تهران منزل مرحوم آقای حاج سید محمد صادق لواسانی در کوچه حمام خشتی، سه راه سیروس اقامت داشتند. ایشان با مرحوم آقای لواسانی، دوستی خیلی نزدیکی داشتند و چهره و اخلاق شأن هم خیلی شبیه به هم بود.

ما گاهی برای تصحیح کتاب به آنجا مراجعه و زیارت شأن می‌کردیم و اجازه می‌گرفتیم که برخی از مطالب کتاب را تصحیح کنیم.

از آنجا ارتباط نزدیک با ایشان برقرار شد. امام هم عنایت و لطف خاصی به بنده داشتند. در مواردی بنده افرادی را برای گرفتن اجازه در امور حسبیه، خدمتشان معرفی می‌کردم. به رغم اینکه ایشان برای صدور اجازه، مقید به دو شاهد بودند، اما در اینگونه موارد به بنده اکتفا می‌کردند و اجازه صادر می‌فرمودند. آقای مسعودی نقل می‌کرد که امام فرموده بودند که ایشان «ذوالشهادتین» است، در حالی که در مورد دیگران دو شاهد می‌خواستند.»

برخی از شاگردان آیت الله مصباح نیز به مسئله تصحیح آثار فقهی امام توسط ایشان اشاره می‌کنند که در مواردی، نیازمند تدقیق است.

کتاب «عمار انقلاب» شامل هشت فصل و بخش ضمائم است. پیش از آغاز فصل نخست، «پیشینه پژوهش» و «گاه شمار زندگانی آیت الله مصباح از تولد تا ارتحال» درج شده است که شامل مروری اجمالی بر زندگانی پرحادثه و خدمات گسترده ایشان است. نظر به اینکه نخستین بار چنین مطلبی منتشر می‌شود، امید است در بازشناسی سیر زندگانی و فعالیت‌های علامه مصباح راهگشای پژوهش‌های بعدی باشد.

فصل اول تحولات زندگانی مرحوم علامه از تولد تا زمان سکونت در قم را در بر می‌گیرد؛ کلیاتی از موقعیت خانوادگی، دوران کودکی، تحصیلات مکتبی و حوزوی در یزد، هجرت به نجف برای تحصیل و بازگشت به ایران و ورود به قم برای ادامه تحصیل، در این فصل آمده است. ضمناً در این فصل به معرفی اساتید، برخی فعالیت‌های پژوهشی اولیه ایشان و همچنین جریانات سیاسی حاکم بر کشور نیز به اجمال پرداخته شده است.

فصل دوم به نوعی پیش درآمد فعالیت‌های علمی- فرهنگی علامه مصباح است که به مرور تکاپوهای ایشان در جهت اصلاحات ساختاری حوزه در دوران زعامت آیت‎الله العظمی بروجردی و بعد از آن، و نیز به مرور تحولات بعد از رحلت آیت الله العظمی بروجردی و روایت تلاش‌های آیت الله مصباح در ترویج مرجعیت امام خمینی و فراگیری علوم جدید می‌پردازد.

فصل سوم به مبارزات سیاسی ایشان در کنار فعالیت‌های علمی و فرهنگی می‌پردازد. در این فصل به برخی فعالیت‌های فکری-سیاسی خاص از جمله تشکیل «گروه ولایت» جهت مطالعه پیرامون ابعاد مختلف «حکومت اسلامی»، ارتباط با هیأت‌های مؤتلفه، چاپ، توزیع و امضای اعلامیه‌ها و بیانیه‌های اعتراضی در دفاع از امام خمینی اشاره شده است. در بخش پایانی این فصل به مرور تجارب تشکیلاتی آیت الله مصباح از جمله شکل گیری گروه سِرّی یازده نفره پرداخته شده است که نهایتاً به ایجاد جامعه مدرسین فعلی انجامید.
در فصل چهارم ضمن پرداختن به برخی اسناد و خاطرات مهم و خواندنی پیرامون فعالیت‌های سیاسی آیت الله مصباح، به فعالیت‌های فکری و تولیداتِ علمی ایشان، به طور خاص اشاره شده است؛ از نشریه مکتب تشیّع و سالنامه مکتب جعفری تا همکاری در نشریه بعثت و نهایتاً انتشار نشریه مخفیِ «انتقام» که شاهبیت فعالیت‌های مطبوعاتی ایشان در ابتدای دهه چهل است. به جهت تناسب موضوع، برخی از مهمترین نوشته‌های ایشان از دهه سی تا پیروزی انقلاب اسلامی، به اختصار در این فصل معرفی شده است که نشانگر اهتمام ویژه ایشان به تولیدات علمی همزمان با تکاپوی سیاسی است و از این حیث، علامه مصباح شخصیتی کم نظیر است که توانسته در هر دو عرصه اجتهاد و جهاد، به طور همزمان به فعالیت بپردازد.

در فصل پنجم به فعالیت‌های سیاسی و مبارزاتی ایشان در دورانِ خفقان بارِ بعد از تبعید امام خمینی، اشاراتی شده و ضمن مرور برخی اتفاقات دورانِ زندگانی مخفی چندین ماهه مرحوم علامه، به دستگیری و مواجهه زیرکانه ایشان با بازجویی‌های ساواک و نهایتاً ناکام ماندن ساواک در کشف فعالیت‌های انقلابی مخفی و اثبات فعالیت‌های سیاسی مخالف رژیم، پرداخته شده است.

فصل ششم به حضور ایشان در سنگر کادرسازی و مرزبانی عقیدتی متمرکز است. از فعالیّت در شورای مدیریت مدرسه حقانی، تا تأسیس بخش آموزش «مؤسسه در راه حق»، و همچنین مبارزه با جریان‌های التقاطی و نقد آثار دکتر شریعتی، نیز مرور ماجرای اختلاف با شهید بهشتی، فصلی خواندنی و پرحادثه از زندگانی علامه مصباح را روایت کرده است. این فصل به تحولات دهه پنجاه اختصاص یافته که به نوعی، مهمترین و چالش برانگیزترین برهه زندگی ایشان است. در این فصل ضمن بازخوانی فعالیت‌های متراکم ایشان در جهت کادرسازی، تمرکز ایشان بر مبارزات فرهنگی و تقابل جریانات انحرافی و التقاطی را مورد اشاره قرار دادهایم و به فراخور موضوع، برخی حساسیت‌های ذهنی و مواضع فکری ایشان با تطبیق بر بعضی مصادیق خارجی مورد بازخوانی قرار گرفته است که از ماجرای تبعید برقعی در دوران آیت الله العظمی بروجردی تا موضعگیری در برابر نهضت آزادی، سازمان مجاهدین خلق (گروهک منافقین)، گروهک فرقان، حبیب الله آشوری، جریان سید مهدی هاشمی، و نحله انحرافی انجمن حجتیه را شامل می‌شود. در این فصل همچنین روایتی نو از مواجهه آیت الله مصباح و آیت الله شهید بهشتی با ماجرای دکتر شریعتی ارائه شده است.

فصل هفتم به نقش آفرینی سیاسی و مبارزاتی ایشان در دهه پنجاه اشاره دارد و به نکته‌ها و ناگفته‌های جالبی می‌پردازد که از آن جمله می‌توان به دستخط امام خمینی خطاب به آیت الله مصباح در پاسخ به تسلیت نامه ایشان در واقعه شهادت آیت الله سیدمصطفی خمینی اشاره کرد که برای نخستین بار در این اثر منتشر می‌گردد. در این فصل ضمن مرور اسناد مرتبط با حضورِ حساب شده آیت الله مصباح در عرصه‌های سیاسی در ماه‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، برای نخستین بار به طور جامع و تفصیلی و مستند به برخی شبهات پیرامون کارنامه سیاسی ایشان پاسخ داده شده است. شبهاتی که اغلب در دهه هفتاد و توسط برخی مخالفان سیاسی و فکری ایشان مطرح شد و آنان با مستمسک قرار دادن برخی وقایع دهه پنجاه، تلاش کردند خدمات علمی و مبارزات سیاسی ایشان را مورد تردید قرار دهند. حسن ختامِ این فصل، بازخوانی نظرات مؤسسه در راه حق، پیرامون قانون اساسی جمهوری اسلامی است که نشانگر پیشگامی متولیان آن و از جمله علامه مصباح در پشتیبانی فکری از نظام سیاسی برآمده از انقلاب اسلامی است.

فصل هشتم و پایانی این اثر به بازخوانی مجموعه‌ای از بیانات مقام معظم رهبری پیرامون شخصیت و کارنامه علامه مصباح یزدی اختصاص یافته و نگاهی جامع و جدید پیرامون یک عمر مجاهدت فکری، فرهنگی و سیاسی ایشان به خوانندگان ارجمند خواهد داد. تعابیر دقیق و عمیق رهبری معظم انقلاب اسلامی پیرامون مرحوم علامه مصباح، بهترین علامت بر اثباتِ نسبتِ عمیقِ ایشان (در ساحتِ تئوری و تحقق) با حقیقتِ انقلاب اسلامی است و شایسته آن است که این سخنان محور تمام قضاوت‌ها و روایت‌های مرتبط با زندگانی و سیره سیاسی علامه مصباح قرار گیرد.

در بخش ضمائم، متن کامل و تصویر صفحات نخست تمام شماره‌های نشریه انتقام، درج شده است. دست نوشته‌های آیت الله رضا استادی در پاسخ به پرسش‌های جزئیِ تاریخیِ نگارنده نیز به طور کامل در بخش ضمائم آمده است که حاوی نکاتی خواندنی است. همچنین یادداشت جالب جناب حجت الاسلام والمسلمین محمدجواد حجّتی کرمانی _به عنوانِ یکی از سرشناس‌ترین منتقدانِ فکری و سیاسی علامه مصباح_ که به مناسبت ارتحال منتشر شده بود، نیز در این بخش بازنشر شده است. علاوه بر موارد پیش گفته، مجموعه پیام‌های تسلیت رجال مذهبی و سیاسی و همچنین وصیت نامه علامه مصباح نیز در بخش ضمائم درج شده است.

این اثر بر پایه برخی اسناد و خاطراتِ دستِ اول انتشار یافته و جز در موارد ضروری، از تحلیل و قلم فرسایی خودداری شده است تا مخاطب از دریچه منابع دستِ اول، به مرور زندگی و زمانه علامه مصباح بپردازد. از این جهت، این کتاب می‌تواند منبعی برای تولید آثار تفصیلی و تحلیلیِ بعدی قرار گیرد. در عین حال به جهت تکمیل مباحث و روشن نمودن نکات مبهم در تاریخ زندگی علامه مصباح یزدی سعی شده با انجام مصاحبه‌های جدید با برخی چهره‌های مطلع، بر غنای این مجموعه افزوده شود که از آن جمله می‌توان به مصاحبه با حضرات آقایان رضا استادی، محمود رجبی، غلامرضا فیاضی، سیدحمید روحانی، مسعودی خمینی، حسن منفرد، علی مصباح و… اشاره کرد.

«عمار انقلاب» در ۸۲۴ صفحه وزیری در ۵۰۰ نسخه توسط بنیاد تاریخ‌پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی منتشر می‌شود.