«شش قدرت برتر معاصر جهان اسلام» منتشر شد/چرا ایران ابرقدرت است؟

به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «شش قدرت برتر معاصر جهان اسلام» تألیف سید سلمان صفوی، کارشناس عالی جهان اسلام از سوی مرکز بین المللی مطالعات صلح و آکادمی مطالعات ایرانی لندن در ۶۳۲ صفحه در لندن و تهران، به تاریخ دی ۱۴۰۱، ژانویه ۲۰۲۳ منتشر شده است.

در این‌کتاب تحولات سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی ۶ قدرت برتر جهان اسلام یعنی پاکستان، مصر، ترکیه، ایران، اندونزی و عربستان در سده معاصر (۱۳۰۰-۱۴۰۰ ش) در ۶ فصل تحلیل شده است. کتاب دارای نمودارها، عکس‌ها و نقشه‌های رنگی، نمایه و منابع انگلیسی و فارسی است. این کتاب با مطالعات میدانی و رویکردی نو تحولات ۶ قدرت برتر جهان اسلام را بر اساس آخرین آمار و منابع علمی انگلیسی و فارسی تحلیل کرده است. این کتاب برای دانشجویان علوم سیاسی، جغرافیای سیاسی، جغرافیای نظامی، علوم دفاعی، دافوس و مطالعات منطقه‌ای مفید و مناسب است. روش تحلیل گفتمان، روش تحلیل این تحقیق علمی است.

جایگاه ژئوپلیتیک جهان اسلام، همیشه نقش ویژه‌ای به آن در رابطه با صلح و امنیت منطقه‌ای و جهانی داده است. لذا بررسی تاریخ تحولات ۶ قدرت برتر جهان اسلام در دوره معاصر، برای شناخت علمی منطقه و جهان اسلام از منظر روابط بین الملل و امنیت ملی ضروری است. «شش قدرت برتر معاصر جهان اسلام» در دوره معاصر بر اساس مؤلفه‌های مانند توان نظامی (ادوات نظامی، بودجه نظامی، تعداد پرسنل نظامی)، جمعیت، سرزمین، جغرافیا و اقتصاد، بر اساس گزارش گلوبال فایر پاور؛ کشورهای پاکستان، مصر، ترکیه، ایران، اندونزی و عربستان به ترتیب شش قدرت برتر نظامی جهان اسلام در سال ۲۰۲۲ هستند.

فصل نخست کتاب به پاکستان اختصاص دارد. پاکستان یکی از قدرت‌های اصلی نظامی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جهان اسلام است. علامه محمد اقبال لاهوری و محمدعلی جناح معماران استقلال پاکستان از هند هستند. ارتش ستون فقرات ساختار قدرت است. جمهوری اسلامی پاکستان شبکه بزرگی از روابط دیپلماتیک در سراسر جهان دارد. پاکستان (پس از اندونزی) دومین کشور با اکثریت مسلمان از نظر جمعیت است و تنها کشور مسلمان است که سلاح هسته‌ای در اختیار دارد. این کشور دارای اقتصادی مختلط از بخش دولتی و خصوصی است. بر اساس گزارش بانک جهانی، پاکستان از زمان استقلال خود نرخ رشد سالانه پایدار و نسبتاً ثابتی داشته است. نرخ تورم در سال‌های ۲۰۰۰-۲۰۲۱ بین ۳ تا ۱۱ درصد بوده است. اسلام فرهنگ غالب بر جامعه پاکستان است. فرهنگ پاکستان متأثر از فرهنگ‌های آسیای جنوبی است. بنابراین دارای شباهت‌های فرهنگ منطقه‌ای است که فراتر از مرزهای ملی گسترش می‌یابد. روش‌ها و منش‌های فرهنگی شبیه بخش‌های وسیعی از ایران، افغانستان و شمال هند است. ۹۷ درصد از جمعیت این کشور مسلمان هستند (۷۷ درصد سنی و ۲۰ درصد شیعه). پاکستان پس از ایران، دومین کشور از نظر جمعیت شیعه در جهان است.

فصل دوم کتاب درباره کشور مصر است. مصر یکی از ۶ قدرت اصلی فرهنگی و نظامی جهان اسلام است. ارتش مصر در سال ۲۰۲۲ دوازدهمین قدرت نظامی جهان و دومین قدرت نظامی جهان اسلام پس از پاکستان است. ارتش ۵۰۰ هزار نفری مصر، مرکز و ستون اصلی قدرت در این کشور است. از سال ۱۹۵۲ که افسران ارتش مصر به رهبری سرهنگ جمال عبدالناصر حکومت سلطنتی را سرنگون کردند، چهار رئیس جمهور (جمال عبدالناصر، انور سادات، حُسنی مبارک و عبدالفتاح السیسی) نظامی بوده‌اند و ارتش همواره در مقابل هر گونه چرخش اساسی در سیاست خارجی و اقتصادی دولت ایستادگی کرده است. پس از سقوط حُسنی مبارک، ارتش مصر اعلام کرد به تمام معاهدات بین المللی و منطقه‌ای این کشور از جمله پیمان صلح با اسرائیل پای بند است.چهره‌های شاخص علم و فرهنگ مصر مدرن عبارتند از: احمد حسن زویل (برنده نوبل شیمی)، نجیب محفوظ (برنده نوبل ادبیات)، سید قطب (نویسنده و اسلام شناس)، طه حسین (نویسنده)، شیخ شلتوت، رهبر مذهبی مصر و الازهر، حسنین هیکل (سردبیر روزنامه الاهرام)، پطرس غالی دبیرکل سازمان ملل متحد (۱۹۹۲ تا ۱۹۹۷)، محمد البرادعی دبیرکل آژانس بین‌المللی اتمی و عمرو موسی دبیرکل اتحادیه عرب، احمد طیب، رهبر مذهیی مصر و الازهر. دانشگاه ألأزهر قاهره مهمترین مرکز مذهبی جهان اسلام است. تصوف نقش پررنگی در فرهنگ جامعه دارد.

فصل سوم کتاب نیز درباره جمهوری ترکیه است. ترکیه از دل خلافت عثمانی شکست خورده پس از جنگ جهانی اول ظهور کرد و وارث فرهنگ و تمدن عظیم خلافت عثمانی (۱۵۱۷-۱۹۲۴ م) شد. ۹۷ درصد ترکیه در آسیا و ۳ درصد در اروپا است. دو تنگه راهبردی بسفر و داردانل در اختیار ترکیه است. نظام سیاسی ترکیه بر اساس سکولاریسم است. اتاتورک و اردوغان دو شخصیت اصلی تاریخ معاصر ترکیه هستند. فعال کردن جریان اسلام گرایی در حکومت ترکیه از سوی اردوغان با توجه به ساختار سکولار حکومت ترکیه، نفوذ میراث اتاتورک و قدرت ارتش، کاری کم نظیر در تاریخ معاصر کشورهای جهان اسلام است. روش پارلمانتاربستی اردوغان تجربه‌ای متفاوت از سیاست ورزی اسلام سیاسی در جهان اسلام است. برای درک اهمیت تجربه حکومت اردوغان، تجربه سیاست ورزی و حکمرانی او را با تجربه شکست خورده راشد الغنوشی در تونس و مرسی در مصر باید مقایسه کرد. سیاست خارجی ترکیه را به دوره ماقبل و مابعد اردوغان می‌توان تقسیم کرد. در دوره ماقبل اردوغان، ترکیه بخش از بلوک غرب بود و موضوعات جهان اسلام نیز از الویت‌های سیاست خارجی آن کشور نبود، اما پس از پیروزی اسلام گرایان (۲۰۰۲) سیاست خارجی چند وجهی و ترکیبی در ترکیه بروز کرد.

در این سیاست علاوه بر اولویت توجه به همسایگان و سرزمین‌های دوران عثمانی، روابط با روسیه، ایران و چین گسترش یافت. ترکیه اردوغان از مدعیان رهبری جهان اسلام است. ترکیه پس از ایالات متحده، با قدرت تخمینی ۸۹۰۷۰۰ نظامی تا فوریه ۲۰۲۲، دومین نیروی نظامی دائمی در ناتو را دارد. ترکیه یکی از پنج کشور عضو ناتو است که بخشی از سیاست اشتراک هسته‌ای را داراست. از سال ۲۰۱۰ آمریکا بزرگ‌ترین تأمین کننده تسلیحات ترکیه بوده است. پس از آن ایتالیا، کره جنوبی و اسپانیا قرار دارند. ترکیه دارای یک صنعت دفاعی قوی است که قادر به تولید طیف وسیعی از سیستم‌های تسلیحاتی از جمله وسایل نقلیه زرهی، شناورهای دریایی و پهپاد است، اگرچه به شدت به فناوری غربی وابسته است. دولت ترکیه سرمایه گذاری عظیمی در تحقیق و توسعه فناوری‌های نظامی از جمله صنایع هوافضای ترکیه، انجام می‌دهد. ترکیه پیشتاز جهانی در زمینه وسایل نقلیه هوایی بدون سرنشین (UAV) است. بر اساس برآورد گلوبال فایر پاور در سال ۲۰۲۲، بودجه نظامی ترکیه ۹ میلیارد و ۶۹۰ میلیون دلار، ایران ۵ میلیارد دلار و عربستان ۴۶ میلیارد دلار است. ترکیه در طول صد سال گذشته به مرور از یک کشور کشاورزی به کشوری صنعتی مبدل شده است. ترکیه یکی از ۷ کشور صاحب اقتصادهای نوظهور است. حضرت مولانا جلال الدین محمد مولوی عارف و شاعر بزرگ ایرانی، خالق مثنوی معنوی و دیوان شمس بجز در ایران یکی از شخصیت‌های دینی و فرهنگی ترکیه نیز به شمار می‌رود. و مقبره‌ اش در قونیه زیارتگاه هزاران نفر از اقصی نقاط عالم است.

نویسنده در فصل چهارم به جمهوری اسلامی ایران پرداخته و نوشته است: ایران دارای دارای کهن‌ترین تمدن و فرهنگ جهان است. این تمدن با تشکیل پادشاهی‌های عیلامی در هزاره چهارم قبل از میلاد آغاز شد. ایران نخستین بار توسط مادها، در قرن هفتم پیش از میلاد متحد شد و در قرن ششم پیش از میلاد به اوج سرزمینی خود رسید. زمانی که با تأسیس امپراتوری هخامنشی توسط کوروش بزرگ به یکی از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های تاریخ جهان تبدیل و اولین ابرقدرت جهان شد. حکومت مقتدر صفویه مهمترین حکومت ایران پس از اسلام است. کشور ایران، جامعه‌ای با قومیت‌ها و فرهنگ‌های گوناگون است. گروه قومی و فرهنگی غالب ایران، نژاد آریایی و برآمده از فارسی زبانان است. در کنار آنها قومیت‌های دیگری نظیر اقوام پرجمعیت آذری و کُرد وجود دارند. عموم اقوام فارس، آذری، کرد، لر، بلوچ، و ارمنی تحت نام و پرچم ایران همدل متحدند. نوروز عید ملی همه ایرانیان از همه اقوام و ادیان و مذاهب است. ایرانیان پیرو مذاهب شیعه، سنی، مسیحیت، یهودیت و زرتشتیت اند. پیروان مذهب تشیع، اکثریت ملت ایران را تشکیل می‌دهند. زبان رسمی ایران فارسی است ولی زبان‌های دیگر مثل آذری و کردی نیز در بخش‌های از ایران رایج است.

تاریخ ایران معاصر به دو دوره پهلوی (۱۳۰۴-۱۳۵۷) و جمهوری اسلامی (۱۳۵۷-) تقسیم می‌شود. در دوره پهلوی حکومت ایران، استبدادی، سکولار، اقتصاد کمپرادور و ارتش وابسته به آمریکا شد. ایران زمان جنگ جهانی دوم اشغال متفقین شد و در سال ۱۳۴۹ شمسی (۱۹۷۱ م) بحرین را از ایران جدا کردند. دوره حکومت پهلوی یکی از سیاه‌ترین دوره‌های تاریخ ایران است که با فرهنگ، اقتصاد و ارتش ملی مبارزه شد، و ایران تبدیل به یکی از اقمار نظامی، اقتصادی و سیاسی آمریکا شد و استقلال نظامی، سیاسی و اقتصادی خود را از دست داد. اما در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ ملت ایران به رهبری امام خمینی انقلاب کردند و جمهوری اسلامی ایران را تأسیس کردند. امروز جمهوری اسلامی ایران یکی از مهمترین قدرت‌های نظامی جهان اسلام است. طبق گزارش «گلوبال فایر پاور»؛ ایران چهارمین قدرت نظامی جهان اسلام و چهاردهمین قدرت نظامی جهان است. ایران از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی سیاست همگرایی با جهان اسلام را پیش گرفت. پس از خروج ترامپ از برجام، ایران سیاست خارجی نگاه به شرق را مبنای روابط بین الملل جدید خود قرارداد و در دسامبر ۲۰۲۱ عضو سازمان همکاری‌های شانگهای (Shanghai Cooperation Organization) شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به مرور تحولات گسترده‌ ای در سازمان و توان نظامی ایران ایجاد شد و ایران مبدل به یک قدرت مستقل نظامی شد. چنان که در حال حاضر نقش تعیین کننده‌ ای در امنیت منطقه خاورمیانه دارد. در حالی که قبل از انقلاب، ارتش ایران از نظر تجهیزات و توانایی ساخت ادوات جنگی کاملاً وابسته بود. طی چهل سال گذشته، با استفاده از تجربیات گرانبهای دوره دفاع مقدس، ایران مقتدرانه ابداعات اساسی در تولید تجهیزات دفاعی داشته و پیشرفت‌های مهمی در زمینه صنایع دفاعی پیشرفته و تولید ادوات دفاعی داشته است. مهمترین رخداد نهادی- دفاعی بعد از انقلاب تأسیس سپاه پاسداران در اردیبهشت ۱۳۵۸ بود. سپاه پاسداران ستون فقرات دفاع از انقلاب، امنیت ملی و نهضت‌های آزادیبخش است. ایران پس از انقلاب موفق شد اداوت و تجهیزات نظامی پیشرفته تولید کند که مهمترین آنها مجموعه انواع موشک، پهباد، زیردریایی، تانک و خودروهای زرهی است. موشک‌های دوربرد و میان برد بالستیک ایران به ویژه سری موشک‌های «شهاب» موجب هراس دشمنان ایران شده است. سیاست دفاعی ایران بر اساس سیاست بازدارندگی با توان موشکی است. پس از انقلاب ۱۳۵۷، ایران گام‌های بلندی در توسعه اقتصادی برداشت و در رشته‌های صنایع نفت و انرژی، صنایع غذایی، صنایع فلزی، صنایع ساختمانی، صنایع دارو سازی، و صنایع سنگین کارخانجات متعدد تأسیس شد. بزرگ‌ترین موانع اقتصاد ایران، سو مدیریت، تحریم‌های اقتصادی آمریکا و تحریم‌های بانکی است. ایران رتبه دوم ذخایر گاز طبیعی و چهارمین ذخایر اثبات شده نفت خام را در جهان داراست.

فصل پنجم کتاب درباره اندونزی است. اندونزی پرجمعیت‌ترین کشور جهان اسلام، شانزدهمین اقتصاد بزرگ جهان و پنجمین قدرت نظامی جهان اسلام است. جمهوری اندونزی، کشوری در جنوب شرقی آسیا و اقیانوسیه بین اقیانوس‌های هند و اقیانوس آرام است. اندونزی بزرگترین ایالت مجمع الجزایری جهان و چهاردهمین کشور بزرگ از نظر مساحت است که ۱,۹۰۴,۵۶۹ کیلومتر مربع (۷۳۵,۳۵۸ مایل مربع) وسعت دارد. اندونزی با بیش از ۲۷۵ میلیون نفر، چهارمین کشور پرجمعیت جهان و پرجمعیت‌ترین کشور مسلمان نشین جهان است. اندونزی یک قدرت منطقه‌ای است و در امور جهانی به عنوان یک قدرت میانه به شمار می‌رود. این کشور عضو چندین سازمان چندجانبه از جمله سازمان ملل متحد، سازمان تجارت جهانی، G20، و یکی از اعضای مؤسس جنبش غیرمتعهدها، انجمن کشورهای جنوب شرق آسیا، نشست سران آسیای شرقی، D-۸ و سازمان کنفرانس اسلامی است. تاریخ معاصر اندونزی با مبارزه برای استقلال از استعمار هلند شروع شده است. اندونزی از قرن هفدهم تا سال ۱۹۴۲، مستعمره هلند بود. دوره استقلال اندونزی را می‌توان بطور خلاصه چنین گفت که اندونزی تا پایان جنگ جهانی دوم مستعره هلند بود. پس از یک دوره اشغال توسط ژاپنی‌ها (۱۹۴۲-۱۹۴۵) در طول جنگ جهانی دوم، اندونزی استقلال خود را از هلند در سال ۱۹۴۵ اعلام کرد. دو روز پس از تسلیم ژاپن در اوت ۱۹۴۵، سوکارنو و محمد هاتا، رهبران با نفوذ ملی گرا، استقلال اندونزی را اعلام کردند و به ترتیب به عنوان رئیس جمهور و معاون رئیس جمهور منصوب شدند. مبارزه آن برای استقلال، تا سال ۱۹۴۹، زمانی که هلندی‌ها به طور رسمی حاکمیت اندونزی را به رسمیت شناختند، ادامه یافت.

اندونزی یک جمهوری با یک سیستم ریاست جمهوری است. پس از سقوط نظم نوین در سال ۱۹۹۸، ساختارهای سیاسی و حکومتی دستخوش اصلاحات گسترده‌ ای شدند، با چهار اصلاحیه قانون اساسی که قوه مجریه، مقننه و قضائیه را اصلاح کرد. مهمترین آنها تفویض قدرت و اختیار به نهادهای مختلف منطقه‌ای در عین حال واحد باقی ماندن است. رئیس جمهور اندونزی رئیس دولت، فرمانده کل نیروهای مسلح ملی اندونزی (Tentara Nasional Indonesia، TNI) و مدیر حاکمیت داخلی، مدیر سیاست گذاری و امور خارجی است. رئیس جمهور ممکن است حداکثر دو دوره پنج ساله متوالی را بر عهده بگیرد. ارتش از زمان تأسیس خود، که در دوران نظم نوین به اوج خود رسید، دارای نفوذ سیاسی قوی بوده است. نیروهای مسلح اندونزی (TNI) شامل نیروی زمینی (TNI–AD)، نیروی دریایی (TNI–AL که شامل تفنگداران دریایی) و نیروی هوایی (TNI–AU) می‌شود. نیروی زمینی حدود ۴۰۰۰۰۰ پرسنل فعال دارد. مخارج دفاعی در بودجه ملی ۰.۷ درصد از تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۱۸ بود.

فصل آخر کتاب نیز درباره عربستان سعودی است. عربستان یکی از قدرت‌های اصلی اقتصادی، نظامی، سیاسی و فرهنگی جهان اسلام است. این کشور بخش عمده جزیره العرب را دربر گرفته است. تاریخ پادشاهی عربستان سعودی از ۲۳ سپتامبر ۱۹۳۲ به عنوان کشوری مستقل آغاز می‌شود. ملک عبدالعزیز حکومت سعودی را بنیان نهاد و از ۱۹۰۲ تا ۱۹۵۳ حکومت کرد. پس از فوت ملک عبدالعزیز؛ پسرانش سعود بن عبدالعزیز (۱۹۵۳–۱۹۶۴) فیصل بن عبدالعزیز (۱۹۶۴–۱۹۷۵)، خالد بن عبدالعزیز (۱۹۷۵–۱۹۸۲)، فهد بن عبدالعزیز (۱۹۸۲–۲۰۰۵)، ملک عبدالله و ملک سلمان به حکومت رسیدند. حکومت عربستان سلطنتی مطلقه است، پارلمان و تفکیک قوا در آن وجود ندارد. عربستان از بدو تولدش تا کنون در بلوک غرب به رهبری بریتانیا و اکنون آمریکا بوده است. دخالت نظامی در یمن (۲۰۱۵-۲۰۲۲) و قتل جمال خاشقچی روزنامه نگار مشهور سعودی در کنسولگری عربستان در استانبول در ۲ اکتبر ۲۰۱۸، موجب وارد آمدن آسیب جدی به اعتبار بین المللی عربستان شد.

این اقدامات با محکومیت اروپا، سازمان ملل و جامعه جهانی مواجه شد. بر اساس گزارش «رتبه بندی قدرت نظامی» گلوبال فایر پاور؛ در سال ۲۰۲۲ عربستان سعودی ششمین قدرت نظامی پس از پاکستان، مصر، ترکیه، ایران و اندونزی در جهان اسلام و بیستمین قدرت نظامی جهان است. نیروهای مسلح عربستان سعودی (القُوّات المُسَلَّحَه المَلکیَّه السُّعُودیَّه) متشکل از پنج قسمت نیروی زمینی، نیروی هوایی، نیروی دریایی، نیروی پدافند هوایی و نیروی استراتژیک موشکی سلطنتی سعودی است. قدرت اصلی نظامی عربستان نیروی هوایی آن (۸۹۷ فروند) است. در سال ۲۰۲۲ بودجه نظامی عربستان ۴۶ میلیارد دلار بوده است. این بودجه نظامی در صدر بودجه نظامی همه کشورهای اسلامی است. ارتش عربستان از ضعف بهره برداری از تجهیزات نظامی آمریکایی برخوردار است. دو نمونه «جنگ یمن» و «خسارت آرامکو» حاکی از این ضعف بنیادی است. ارتش مجهز عربستان علیرغم حملات گسترده هوایی با هواپیماهای پیشرفته آمریکایی به یمن از سال ۲۰۱۵، از انصارالله یمن شکست خورد. سیستم پیشرفته آمریکایی پدافند هوایی عربستان در مقابل حملات هوایی به آرامکو در ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۹ موفق عمل نکرد.

از دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ اقتصاد عربستان با درآمدهای هنگفت حاصل از صادرات نفت رونق گرفت. اقتصاد عربستان سعودی تحت سلطه نفت و صنایع وابسته به آن است. عربستان از نظر ذخایر نفت، با حدود یک پنجم ذخایر شناخته شده جهان، در رتبه اول بین المللی قرار دارد. تعداد زیادی کارگر خارجی برای انجام پایین‌ترین وظایف و کارهای فنی استخدام می‌شوند. عربستان از نظر درآمد سرانه و تولید ناخالص داخلی (GDP) در شمار بالاترین‌ها کشورهای در حال توسعه قرار دارد. آمریکا، چین و ژاپن شرکای تجاری اصلی عربستان هستند. محیط فرهنگی عربستان، عربی – وهابی است.. هیچ سازمانی مانند احزاب سیاسی یا اتحادیه‌های کارگری برای ارائه تریبون‌های عمومی وجود ندارد. رسانه‌ها همچون اکثر کشوهای جهان سوم تحت سانسور و ممیزی شدید هستند.

صفوی در پایان پیشنهاد کرده است که ایران با توجه به وضعیت توازن قوا منطقه‌ای باید بی درنگ بر بودجه تحقیقات علمی و دفاعی خود جهت ترفیع اقتدار و امنیت ملی بیفزاید. در حوزه علوم سیاسی، سید سلمان صفوی، قبلاً کتاب‌های «گفتمان انقلابی در جهان اسلام»، «تاملی در فلسفه سیاسی» و «دیپلماسی و امنیت ملی آسیای غربی در سال ۱۳۹۹» را منتشر کرده است. این کتاب در ایران از طریق انتشارات سلمان آزاده، تهران، به نشانی اینترنتی ذیل به صورت «پی دی اف» یا چاپی قابل خریدن است:https://iranth.com/i/