سراینده نخستین شعر جهان به روایت امیرالمومنین(ع)

خبرگزاری مهر – گروه فرهنگ و ادب: حدیث به عنوان دومین منبع معرفتی در شناخت فرهنگ و معارف اسلامی نقش مهمی دارد. مسلمانان از همان دوران زندگانی و حیات مبارک حتی پیغمبر (ص) به جمع آوری و حفظ سخنان ایشان دقت می‌کردند و سیره ایشان را به خاطر می‌سپردند و سینه به سینه به دیگران و نسل‌های بعدی انتقال می‌دادند. بعد از وفات پیغمبر مکرم اسلام که برخی از مرزبندی‌ها شکل گرفت، بازهم همه گروه‌ها به حفظ و کتابت حدیث اهتمام داشتند. این میان شیعه بجز حضرت رسول (ص) اخبار و احادیث ائمه معصومین (ع) ّ را هم مورد توجه قرار می‌داد و به ضبط و ثبت همه آنها اقدام می‌کرد.

انگیزه اصلی مسلمین به فراگیری و جمع و نقل اخبار و احادیث اولاً، احساس نیاز مسلمین به احادیث در امور دینی بود. ثانیاً، شخص پیامبر (ص) بنا بر روایت مسلم و قطعی شیعه و سنی، مکرر مردم را تشویق می‌فرمود که آن‌چه از او می‌شنوند، ضبط و برای آیندگان نقل کنند.

به تاسی از این گفتار پیغمبر مکرم اسلام همانطور که اشاره شد شیعیان به اخبار و احادیث و همه گفتارهای ائمه معصومین (ع) نیز توجه کرده و تلاش وافری در ثبت و ضبط آنها داشتند. به همین دلیل منابع حدیثی شیعه به دلیل آنکه عموماً بجز ابواب مختلف فقهی، موضوعات دیگر را نیز شامل می‌شوند، از جذابیت بسیاری برخوردارند. به دلیل همین ویژگی نیز عمده این منابع بجز فقیهان و محققان این عرصه برای عامه مطالعه عامه مردم نیز می‌تواند جذاب و مفید فایده باشد. این منابع بجز اهمیتشان در معرفت‌شناسی دینی از زمینه‌های ادبی بالایی برخوردارند و همچنین نکات مهم ادبی را نیز شامل می‌شوند. شیخ صدوق یکی از بزرگان حدیثی شیعه است و عمده آثارش اهمیت بسیاری دارند. یکی از منابعی که او برای ما به یادگار گذاشته «عیون الاخبار الرضا» است که شامل زندگانی و احادیثی است امام هشتم شیعیان حضرت ثامن الحجج امام علی بن موسی الرضا (ع) به یادگار گذاشته‌اند.

«عیون الاخبار الرضا» و سبب تدوینش

«عیون الاخبار الرضا» اثر شیخ صدوق محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، یکی از این منابع حدیثی شیعه است. محتوای این کتاب که در ۶۹ باب تنظیم شده، ذکر احادیثی است در فقه، اخلاق، سیره، کلام و تاریخ از حضرت ثامن الحجج علی بن موسی الرضا (ع). حجم عمده‌ای از این کتاب کلام خود امام هشتم شیعیان است و باقی نیز احادیثی است که ایشان از ائمه پیش از خود روایت کرده است.

شیخ محمدتقی آقانجفی اصفهانی که از علما و مراجع مشهور دوران قاجاریه (در دوران پادشاهی ناصرالدین شاه) بود، ترجمه‌ای از عیون الاخبار الرضا را به دست داد که این ترجمه هنوز هم مورد استفاده و محل رجوع پژوهشگران و علاقه‌مندان است

در علت و سبب تألیف و تدوین این منبع نیز چنین روایت است که صاحب بن عباد، دانشمند و ادیب برجسته شیعی قرن چهارم که صاحب منصب وزارت در دربار رکن الدوله دیلمی بود، دو قصیده با عنوان «عیون الاخبار الرضا» شامل درود و تحیت و تقدیس حضرت ثامن الحجج امام علی بن موسی الرضا (ع) سرود و آن را به عنوان تحفه برای شیخ صدوق علیه رحمه فرستاد. از آنجا که صاحب بن عباد از محبّان و دوستداران اهل بیت (ع) بود و نزدش ارزشمندتر از علوم و معارف اهل بیت، چیز دیگری نبوده است، بنابراین شیخ صدوق بر آن شد تا در مقام جبران هدیه صاحب بن عباد «عیون الاخبار الرضا» را به نام او تدوین کند و در نهایت شیخ این کتاب را تدوین کرد و دو قصیده صاحب بن عباد را در ابتدایش آورد.

شیخ صدوق در این کتاب تمام تلاش خود را به کار برده تا همه روایت‌های مربوط به حضرت ثامن الحجج را بدون توجه به محتوا گردآوری کند. یعنی تلاش او صرفاً به نقل روایت‌های فقهی خلاصه نمی‌شود. بنابراین موضوعات این کتاب متنوع هستند و از فقه، تاریخ، سیره و حتی کلام را دربر می‌گیرند. این کتاب را به دلیل نثر خاص و ممتاز شیخ می‌توان در زمینه ادبیات عرب نیز اثری قابل توجه به شمار آورد.

با اعتماد به روایت‌های این کتاب می‌توان به برخی جزئیات تاریخی در طول زندگانی حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) نیز پی برد. به عنوان مثال یکی «عیون الاخبار» یکی از قدیم‌ترین منابعی است که سرگذشت ابونواس، شاعر مشهور ایرانی در درباره عباسیان و روزهای پایانی عمر وی را روایت کرده است که او در این روزها مواجهه‌ای با حضرت ثامن الحجج (ع) داشت و شعری در عظمت و بزرگی جناب ایشان و خاندان مبارکشان سرود و مورد دعای خاص حضرت (ع) قرار گرفت.

مشهورترین ترجمه فارسی «عیون الاخبار الرضا»

یکی از نخستین ترجمه‌های فارسی «عیون الاخبار الرضا» متعلق به ملأ صالح روغنی قزوینی، از دانشمندان مشهور عصر صفوی و از جمله شاگردان میرداماد است. ملأ صالح روغنی قزوینی به ترجمه و شرح عهدنامه مالک اشتر نیز مشهور است که این شرح با تصحیح و تحقیق و مقدمه علی فاضلی زمستان سال ۱۳۹۶ توسط دانشگاه مفید قم منتشر شد.

اما در دوره‌های نزدیکتر به عصر فعلی، شیخ محمدتقی آقانجفی اصفهانی که از علما و مراجع مشهور دوران قاجاریه (در دوران پادشاهی ناصرالدین شاه) بود، ترجمه‌ای از این متن شریف را به دست داد که این ترجمه هنوز هم مورد استفاده و محل رجوع پژوهشگران و علاقه‌مندان است. آقانجفی اصفهانی به دلیل فعالیت‌های گسترده اجتماعی و سیاسی خود در عصر ناصرالدین شاهی بویژه در محل تولد و زندگی خود یعنی اصفهان، شخصیت شناخته شده‌ای است. او از طرف مادری به خاندان جلیله صدر می‌رسد که در سه کشور ایران، عراق و لبنان صاحب نفوذ بودند.

می‌دانیم که آن دوره شخصیت مستبدی چون ظل‌السلطان حکومت اصفهان را برعهده داشت و عامه مردم مقابل ظلم گسترده او و دستگاه استبدادی‌اش، پناهی بجز آقانجفی نداشتند. با وجود این فعالیت‌های گسترده، آقانجفی فعالیت‌های علمی خود را تعطیل نکرد و به تربیت شاگردان پرشمار همت گماشت که عمده آنها پس از او از بزرگان دین در ایران شدند که از جمله این شخصیت‌ها می‌توان به شیخ محمدجواد صافی گلپایگانی (پدر مراجع بزرگ معاصر آیات مرحومان لطف‌الله صافی گلپایگانی و علی صافی گلپایگانی)، محمدابراهیم کلباسی، سید احمد حسینی خوانساری، اسدالله فاضل بیدآبادی، اسدالله گلپایگانی، سید محمدباقر ابطحی حسینی سده‌ی، آقا سید محمدباقر موسوی مغوی، محمدتقی کرمانی، سید حسن حسینی قوچانی معروف به آقانجفی، سید حسن واعظ فانی یزدی اصفهانی، حسین دشتکی اصفهانی، میرزا حسن خان جابری انصاری، میرزا حسن قدسی، آقا میر سید حسن روضاتی خوانساری و آیت‌الله العظمی سید حسین بروجردی اشاره کرد.

آقانجفی اصفهانی همچنین تالیفات مهمی را به یادگار گذاشت که از جمله آنها کتاب‌های «فقه امامیه»، «رساله در دیات و قصاص»، «جامع السعاده»، «کاشف الاسرار»، «رساله در جبر و تفویض»، «کتاب المتاجر»، «اشارة الایمانیه»، «فضایل الائمه» و… است. ترجمه «عیون الاخبار الرضا» نیز یکی از کارهای علمی اوست.

یکی از روایت‌های جالب توجه در «عیون الاخبار الرضا» درباره نخستین شعر سروده شده در جهان است. در باب ۲۴ این کتاب این روایت با عنوان «در ذکر آنچه وارد شده است از آن جناب از خبر مرد شامی و آنچه را سوال کرده است از امیرالمومنین در مسجد کوفه» درج شده است

در این سال‌ها ترجمه آقانجفی به تصحیح محمد بدراوی توسط انتشارات پیام علمدار منتشر می‌شود. ترجمه ملأ صالح روغنی نیز در این سال‌ها با ویرایش احمد سعیدی توسط انتشارات جمکران در دسترس مخاطبان قرار می‌گیرد.

آدم (ع) سراینده نخستین شعر جهان

یکی از روایت‌های جالب توجه در «عیون الاخبار الرضا» درباره نخستین شعر سروده شده در جهان است. در باب ۲۴ این کتاب این روایت با عنوان «در ذکر آنچه وارد شده است از آن جناب از خبر مرد شامی و آنچه را سوال کرده است از امیرالمومنین در مسجد کوفه» درج شده است. با هم ترجمه این روایت به قلم آقانجفی اصفهانی را در ادامه می‌خوانیم:

«و سوال کرد که عمر آدم چقدر بود؟ فرمود: «ششصد و سی سال.» و سوال کرد از اول کسی که شعر گفت؟ فرمود: «اول کسی که شعر گفت، آدم (ع) بود.» عرض کرد: «شعر او چه بود؟» فرمود که چون آدم از آسمان به زمین فرود آمد، دید خاک زمین و وسعت آن و هوای آن را و بعد از آن کشتن قابیل هابیل را ملاحظه کرد. گفت:

تَغَیّرَتِ البِلادُ و مَن علیها * فَوَجهُ الاَرضِ مُغبَرٌّ قَبیحٌ

تَغَیَّرَ کُلٌ ذی لَونٍ و طَعمٍ * و قَلَّ بَشاشة الوَجهِ المَلیح

معنی: تغییر کرد شهرها و کسانی که در آن شهرها ساکن بودند و روی زمین غباری رنگ و بد است. تغییر کرد هر صاحب رنگی رنگ آن و از خوبی به بدی مبدل شد و تغییر کرد هر چشیدنی و بی‌مزه شد و کم است گشاده‌رویی و خوش‌رویی نمکین.»

***

برای مطالعه دیگر قسمت‌های این پرونده به این نشانی بروید.