سایه‌های متحرک خاکستری؛ روسیه چگونه تحریم‌های نفتی را دور می‌زند؟

در یک سالی که از آغاز جنگ در اوکراین می‌گذرد، شرکت‌های غربی که زمانی بر بازار مسلط بودند دیگر از تجارت، حمل و نقل و بیمه نفت روسیه عقب‌نشینی کردند. به جای آنها تازه‌واردان مرموزی وارد شده و شروع به فروش نفت خام این کشور کرده‌اند. آنها نه در ژنو، بلکه در هنگ‌کنگ یا دبی مستقر هستند. بسیاری از آنها قبلا هرگز با این مسائل، بازار نفت و سازوکار آن آشنایی نداشته‌اند. بنابراین سیستم انرژی جهانی پراکنده‌تر، جدا از هم و پرریسک‌تر خواهد شد. 

نیاز روسیه به یک زنجیره تامین جایگزین که از زمان شروع جنگ در اوکراین به وجود آمده، پس از ۵ دسامبر، زمانی که بسته تحریم‌های غرب اجرایی شد، شدیدتر شده است. این اقدامات واردات نفت خام از طریق دریا را ممنوع کرده و به کشتی‌های روسی تنها در صورتی اجازه می‌دهد از شرکت‌های لجستیک و بیمه غرب استفاده کنند که محموله‌شان زیر ۶۰ دلار در هر بشکه قیمت داشته باشد. تحریم‌های بیشتر روی دیزل و محصولات پالایش شده، از پنجم فوریه به اجرا گذاشته می‌شود و به این ترتیب این کانال‌های پشتی جدید حیاتی‌تر خواهند شد.

نشریه اکونومیست با طیفی از واسطه‌ها در بازار نفت صحبت کرده و شواهدی را از سراسر زنجیره تامین مورد مطالعه قرار داده تا تاثیر تحریم‌ها را ارزیابی کند و بفهمد در آینده چه اتفاقی خواهد افتاد. به نظر می‌آید زیرساخت جدید حمل و نقل و تامین مالی «در سایه» قوی‌تر و گسترده‌تر خواهد شد. همچنین به جای محو شدن، بازار خاکستری آماده گسترش با اجرای مجموعه بعدی تحریم‌ها است.

سایه‌های متحرک خاکستری

صادرات روسیه پس از برخورد اولیه اروپا در ماه دسامبر، کاهش یافت. با این حال، دو ماه بعد، صادرات آنها دوباره بهبود پیدا کرد. حجم نفت روی آب که وقتی بازار دچار مشکل می‌شود تمایل به بالا رفتن دارد، به حالت عادی برگشته است. همانطور که انتظار می‌رفت، چین و هند بیشتر بشکه‌های تحریم‌شده را دریافت کردند. با این حال شگفتی دیگری هم به وجود آمد: حجم این محموله‌ها با مقاصد ناشناخته افزایش یافته است. نفت روسیه که زمانی به راحتی قابل ردیابی بود، اکنون از طریق کانال‌های سایه بیشتر توزیع می‌شود.

• رهبران اتحادیه اروپا بر سر کاهش ۹۰ درصدی واردات نفت روسیه توافق کردند
• جنگ اوکراین؛ کمیسیون اروپا خواستار تحریم کامل نفت روسیه شد

برخی از داد و ستدها هنوز هم از همان کشتی‌رانی یونانی، بیمه‌گران بریتانیایی و بانک‌های هلند و ژاپنی استفاده می‌کنند که مدت‌هاست بر این صنعت تسلط دارند. این کانال به لطف سقف قیمت تعیین شده توسط غرب زنده مانده است. اما از اول ژانویه، بزرگترین شرکت‌های بیمه اتکایی جهان که بیمه‌گذاران را بیمه می‌کند،‌ تصمیم گرفتند دیگر حمل و نقل از بنادر روسیه را پوشش ندهند. بیمه‌گران غربی اکنون چاره‌ای جز خروج از کسب‌وکار یا پرداخت هزینه‌های اضافی ناشی از افزایش ریسک ندارند.

در انتهای دیگر این طیف، تجارت «سیاه» قرار دارد که توسط تولیدکنندگانی مانند ایران و ونزوئلا امتحان و آزمایش می‌شود. تانکرهای شکست خورده با نیم قرن قدمت با فرستنده‌های خاموش به سمت مشتریان مخفی حرکت می‌کنند. گاهی اوقات این تانکرها در طول سفر چند بار تغییر نام داده و رنگشان عوض می‌شود. آنها اغلب از طریق پایانه‌های شلوغی که نفت خام آنها با سایرین مخلوط می‌شود،‌عبور می‌کنند که تشخیصشان را دشوار می‌کند. عمان و امارات متحد عربی که در ده ماهه اول سال ۲۰۲۲ بیشتر از مجموع سه سال گذشته نفت روسیه را وارد کرده، به نظر می‌رسد بخشی از آنها را با هم ترکیب و دوباره به اروپا فروخته‌اند. مالزی دو برابر بیشتر از آنچه در توان دارد، نفت خام به چین صادر کرده است. احتمالا بیشتر این نفت برای ایران است، اما ناظران کشتی گمان می‌کنند که چند بشکه روسی هم در آن مخلوط شده باشد. 

از آنجایی که شرکت‌های روسی هنوز هم می‌توانند نفت خود را به طور قانونی به بیشتر کشورهای جهان بفروشند، این کانال بی‌جهت خسته‌کننده به نظر می‌رسد. بیشتر نفت خام روسیه از طریق شبکه‌های «خاکستری» عبور می‌کنند که سقف قیمت را به رسمیت نمی‌شناسند، اما غیرقانونی هم نیستند، زیرا از لجستیک غیرغربی استفاده می‌کنند و به کشورهایی که بخشی از محاصره نیستند، این نفت را تحویل می‌دهند. این زیرساخت غیرشفاف و پراکنده بر سه اصل متکی است: گروه جدیدی از معامله‌گران، ناوگان بزرگ و رو به رشد نفتکش‌ها و منابع مالی جدید.

نفت خام روسیه قبلا توسط بازوهای تجاری تولیدکنندگان روسی، شرکت‌های بزرگ غربی و بازرگانان کالاهای سوئیسی در خارج از کشور فروخته می‌شد. این شرکت‌ها بیشتر در ژنو مستقر بودند. اما حالا به نظر می‌رسد بسیاری از این شرکت‌های قبلی به مکان‌های منطبق‌تری با شرایط اثاث‌کشی کرده‌اند. رابین میلز از شرکت مشاوره انرژی «قمر» تخمین می‌زند که از زمان شروع جنگ، بیش از ۳۰ واحد تجاری روسی دفاتر خود را در دبی با نام‌های جدید راه‌اندازی کرده‌اند. با عقب‌نشینی تاجران غربی، تازه‌واردان برای فروش به هند، سریلانکا، ترکیه و دیگر کشورها روی کار آمده‌آند. اکثر آنها سابقه تجارت نفت روسیه یا در واقع هیچ نفت دیگری را ندارند. برخی گمان می‌کنند که اکثریت آنها برای شرکت‌های دولتی روسیه هستند.

از زمانی که اتحادیه اروپا برای اولین بار تحریم‌های لجستیکی را در نظر گرفت، بازار نفتکش‌های دست‌دوم رونق گرفت. به گفته شرکت اس‌اس‌وای (ssy) که یک دلال کشتی است، سال گذشته نزدیک به ۲۰۰ کشتی حامل نفت خام دست به دست شدند که حدود ۵۵ درصد بیشتر از سال ۲۰۲۱ بوده است. بیشتر آنها تانکرهای «افرامکس» و «سوئزمکس» بودند: این کشتی‌ها با حداکثر ظرفیت یک میلیون بشکه، تنها کشتی‌هایی هستند که به اندازه کافی کوچکند تا در بنادر روسیه پهلو بگیرند. تقاضا برای افرامکس به قدری زیاد بوده که اخیرا تعدادی از آنها به قیمت ۳۵ میلیون دلار فروخته شده است. ناوگانی که روسیه می‌تواند برای دور زدن سقف قیمت از آن استفاده کند، اکنون ۳۶۰ کشتی دارد که معادل ۱۶ درصد از موجودی نفتکش‌های جهانی را شامل می‌شود. اما بسیاری از این کشتی‌ها بیش از دو دهه قدمت دارند و سفرهای طولانی انجام می‌دهند. نفت خام کمتر از یک هفته طول می‌کشد تا از دریای سیاه به اروپا و ۴۵ روز طول می‌کشد به چین برسد.

با رونق کسب و کار جدید، واسطه‌های جدید مجبور به یافتن تامین کنندگان مالی برای سرمایه‌گذاری و بیمه عملیات خود شدند. توانایی نگهداری میلیون‌ها بشکه بدون سرمایه‌گذاری با استفاده از خطوط اعتباری تقریبا نامحدود از بزرگترین بانک‌های جهان برای مدت طولانی یکی از عناصر حیاتی تجارت نفت بوده است. در مورد نفت روسیه که فعلا بانک‌های غربی از آن دوری می‌کنند این روش دیگر جواب نمی‌دهد. در عوض به نظر می‌رسد تجارت در سایه از طریق اعتبار از سوی دولت روسیه تقویت می‌شود و واسطه‌ها تنها پس از جمع‌آوری درآمد، هزینه محموله را پرداخت می‌کنند.

تامین بیمه از همه مراحل پیچیده‌تر است. این حمل‌کنندگان نفت نیستند که فقط به محافظت از محموله و کشتی‌های خود نیاز دارند. بنادر هم برای هزینه و آسیب‌هایی که کشتی‌ها ممکن است به افراد، اموال یا طبیعت وارد کنند به بیمه حفاظت و غرامت (p&i) نیاز دارند. خسارت‌ها و بدهی‌های ناشی از نشت نفت می‌تواند آنقدر زیاد باشد که ۹۰ درصد از پوشش جهانی بیمه حفاظت و غرامت را شامل می‌شود.

• دور زدن تحریم‌ها؛ ایران و روسیه از چه روش‌های برای تحویل نفت خود به مشتریان استفاده می‌کنند؟
• آمریکا شرکت‌های چینی و اماراتی را به اتهام دور زدن تحریم‌های نفتی ایران تحریم کرد

اما روسیه برای این مشکل هم راه‌حلی پیدا کرده است. از دسامبر، شرکت‌های روسی که اغلب در تجارت کشتیرانی تازه‌کار هستند، به نظر می‌رسد که برای ارائه بیمه بار و کشتی  هم وارد عمل شده‌اند.

دور بعدی تحریم‌ها روی محصولات پالایش شده هم رونق قابل توجهی به تجارت خاکستری خواهد داد. در دسامبر، اروپا روزانه یک میلیون بشکه گازوئیل و دیگر مواد تصفیه شده خریداری کرد که معادل ۵۵ درصد از صادرات روسیه است. حالا روسیه باید خریداران جدید پیدا کند. چین و هند تقاضای کمی برای محصولات تصفیه شده دارند. احتمالا روسیه به بازارهای کوچکتر مانند برزیل و مکزیک روی خواهد آورد. اما همه اینها نشان می‌دهد روسیه قادر به فروش بیشتر نفت پالایش شده خود نخواهد بود و در عوض سعی خواهد تا آنجا که می‌تواند نفت خام را به بازار خاکستری سوق دهد.

برای روسیه، گسترش تجارت خاکستری مزایایی در پی دارد. این کشور بیشتر صادرات خود را خارج از کنترل واسطه‌های غربی قرار می‌دهد که باعث می‌شود قیمت‌گذاری دیگر شفاف نباشد.

به اینستاگرام یورونیوز فارسی بپیوندید 

در همین حال دور زدن تحریم‌ها از طرف روسیه اثرات جانبی بدی برای بقیه جهان خواهد داشت. در دسامبر، چنین شرکت بزرگ غربی از جمله اکسان موبیل و شل اعلام کردند دیگر تانکرهایی را که نفت روسیه را حمل می‌کنند به کار نخواهند گرفت. به این ترتیب تجارت نفت تبدیل به تجارتی پرمخاطره خواهد شد. بخش فزاینده‌ای از نفت جهان توسط شرکت‌هایی بدون شهرت با کشتی‌های پیر و فرسوده که سفرهای طولانی و دشوار انجام می‌دهند حمل می‌شود. اگر حادثه‌ای برای آنها رخ دهد، ممکن است بیمه‌گذاران مایل نباشند یا نتوانند خسارات آن را پوشش دهند. متحدان اوکراین دلایل خوبی برای دست کشیدن از نفت روسیه دارند؛ اما این مانع از شناور شدن زباله‌های اطراف به سواحل آنها نخواهد شد.