حماسه‌سرایی علامه ابن‌نما در مدح خروج مختار

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: حماسه یکی از مهم‌ترین انواع ادبی است که از دورانی سخن می‌گوید که ملت سراینده در راه دست یافتن به شکوه و تمدن گام نهاده است. دو ملت ایران و عرب در حماسه سرایی تاریخی طولانی دارند، هرچند که شاید بتوان گفت ایرانیان در این زمینه دست پرتری دارند.

در ادبیات عرب پیش از اسلام نمونه‌هایی از حماسه‌گونه‌ها را می‌توان در معلقات هفتگانه، از جمله در معلقه «وسیره» عنتره بن شدّاد و أُرجوزه‌ها و جنگ سروده‌ها مشاهده کرد. اما حماسه‌سرایی در ادبیات عرب پیش از اسلام بیشتر مورد توجه قرار گرفت، بویژه نزد شاعران شیعی که روایت‌هایی از سلحشوری مولای متقیان امام علی بن ابیطالب (ع) و سلحشوری کاروان عشق در کربلا را با خود داشتند. از جمله برجسته‌ترین شاعران عرب پس از اسلام در زمینه حماسه سرایی می‌توان به أبوفراس حمدانی، بشار بن برد و ابوتمام اشاره کرد.

تاریخ حماسه سرایی در پیشینه فرهنگی ایران نیز بی‌نیاز از بیان است و در منابع مهمی چون «کتاب حماسه سرایی در ایران: از قدیم‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری» نوشته مرحوم استاد ذبیح‌الله صفا می‌توان آن را مطالعه کرد. در عصر جدید هرچند که زمینه‌ها و ایده‌ها برای حماسه سرایی وجود دارد، اما متأسفانه آرام آرام دارد این سنت رو به فراموشی می‌رود.

علامه ابن نما به عنوان یکی از اجله علما و بزرگان فقه و حدیث شیعه در پیرامون شخصیت مختار ثقفی تحقیق مفصلی کرد و رساله‌ای به نام «ذوب النضار» را در پیرامون این شخصیت برجسته تاریخ سرخ شیعه نوشت

رویدادهایی چون جشنواره بین‌المللی شعر فجر می‌توانند با توجه دوباره به حماسه‌سرایی به زنده نگه داشتن این سنت کمک شایانی کنند. در این قسمت پرونده «جان‌های آشنا» شعر حماسی علامه ابن نما در مدح قیام مختار روایت می‌شود. پیش از آن با زندگی و آثار این متفکر شیعی آشنا شوید.

علامه ابن نما که بود و چه کرد؟

نجم الدین جعفر بن محمد بن جعفر بن هبه الله بن نما حلی (درگذشته به سال ۶۸۰ قمری) از علمای شیعه قرن هفتم قمری و از علمای خاندان ابن نماست. او از جمله استادان علامه حلی است. علامه ابن نما توجهی جدی به تاریخ و مفاهیم قیام انقلابی حضرت سید الشهدا (ع) و اصحاب باوفایش داشت. مهم‌ترین اثر علامه ابن نما کتاب «مُثیرُ الاَحزان و مُنیرُ سُبُلِ الاَشجان» است که از مقتل‌های معروف واقعه عاشورا به شمار می‌رود. وی شعر نیز می‌سرود و اشعارش درباره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) در برخی منابع، از جمله تألیفات او نقل شده است. پدرش محمد بن جعفر بن ابن نما محقق حلی صاحب «شرایع الاسلام» و از استادان او بود.

توجه ویژه علامه ابن نما به قیام مختار ثقفی و نگارش کتابی درباره این قهرمان بزرگ شیعه

علامه ابن نما به عنوان یکی از اجله علما و بزرگان فقه و حدیث شیعه در پیرامون شخصیت مختار ثقفی تحقیق مفصلی کرد و رساله‌ای به نام «ذوب النضار» را در پیرامون این شخصیت برجسته تاریخ سرخ شیعه نوشت. این در صورتی بود که همزمان با قیام مختار دستگاه تبلیغاتی اموی و ضدشیعی تخریب این قیام مقدس را آغاز کرده بود. به همین دلیل تا سده‌ها پس از قیام مختار حتی برخی از شیعیان نسبت به خونخواهی مختار نظر سو داشتند. علامه ابن نما توانست غبار تهمت‌ها را از قیام مختار بزداید.

علامه ابن نما درباره رساله خود چنین نوشته بود: «بدان که بسیاری از دانشمندان به دریافت دقیق معانی الفاظ در روایات موفق نمی‌شوند و بی توجه از کنار آن می‌گذرند و اینان اگر با دقت و تحقیق به سخنان ائمه معصومین (ع) که در مدح و ستایش مختار است توجه می‌کردند، او را در زمره سابقین و مجاهدینی که خداوند آنان را در قرآن کریم با عظمت یاد فرموده است، می‌یافتند. و دعای خیر امام سجاد (ع) برای مختار خود دلیل واضح و روشنی است که او نزد حضرتش از پاکان و خوبان محسوب می‌شده است.»

علامه ابن نما در رساله خود پس از نقل ماجرای انتقام خونین مختار از دشمنان اهل بیت (ع) و قاتلان امام حسین (ع) از این فراز تاریخ زندگی مختار به عنوان سند افتخاری برای این قهرمان بزرگ شیعه یاد می‌کند و در باره او چنین جملات ستایش آمیزی را می‌نویسد: «پس خوشا به حال مختار که به چنین افتخار بزرگی دست یافت و به چنین پاداشی معنوی نائل شد. آری او با این عمل خود پیامبر خدا را شاد کرد و غبار غم و اندوه را از چهره خاندان پیامبر زدود.»

علامه ابن نما گفته است که اگر راه و روش مختار بر خلاف حق یا در عقیده‌اش انحرافی بود امام سجاد هرگز او را دعای خیر نمی‌فرمود و مورد ستایش قرار نمی‌داد. به عبارتی اگر مختار منحرف بود دعای امام در حق او عبث و بیهوده بود و امام منزه از سخن لغو و بیهوده است. این فقیه برجسته پس از این عبارات از بعضی علما و بزرگان که به زیارت قبر مختار نمی‌روند گلایه می‌کند و با اظهار تأسف می‌نویسد: و گویا فراموش کرده‌اند که مختار با دشمنان امام حسین (ع) چه کرد در حالی که او جهاد کرد و در راه خدا و حق جهاد کرد. و او به خاطر جلب رضای امام سجاد (ع) به اعلا مرتبه معنوی نائل شد، اما فضائل همه جانب او را که از آن چشمه‌های سعادت جوشیده بود انکار کردند. ما در کتابمان سخنان ائمه اطهار را در مدح مختار و نهی از نکوهش و مذمت او یادآور شده‌ایم. این روایات صاحبان بصیرت و اعتبار را کفایت می‌کند.»

علامه ابن نما در ادامه با اشاره به روایات و اخباری که در نکوهش مختار رسیده است چنین می‌نویسد: «بی تردید روایاتی که در ذم مختار آمده ساخته و پرداخته دشمنان اوست که با این ترفند خواسته‌اند شخصیت ممتازش را زیر سوال ببرند و از جایگاه خاصی که در دل شیعیان دارد دور سازند و او را از نظر دوستان بیندازند و این تازگی ندارد. مگر درباره علم امام علی (ع) چنین نکردند؟ مگر آنان احادیث دروغ درباره حضرتش نساختند؟»

معرفی کتاب «ذوب النُّضار فی شرح الثّار»

کتاب «ذوب النُّضار فی شرح الثّار» که از آن با عنوان «شرح الثّار المشتمل علی أحوال المختار» نیز یاد شده است دومین کتاب مهم علامه ابن نماست. او این کتاب را پس از کتاب «مثیر الأحزان و منیر سبل الأشجان» و به درخواست برخی از دوستان خویش تدوین کرد.

علامه ابن نما در رساله خود پس از نقل ماجرای انتقام خونین مختار از دشمنان اهل بیت (ع) و قاتلان امام حسین (ع) از این فراز تاریخ زندگی مختار به عنوان سند افتخاری برای این قهرمان بزرگ شیعه یاد می‌کند

کتاب با دو مقدمه از نویسنده آغاز می‌شود. مباحث کتاب در چهار بخش (مرتبه) تنظیم شده است. نویسنده ابتدا به ذکر نسب مختار ثقفی و برخی از اخبار و روایات در مورد وی پرداخته و سپس دیگر مباحث را تا شهادت مختار روایت می‌کند. روایت کتاب از مصادر و منابع معتبر و قابل وثوق استخراج شده‌اند. این کتاب در عصر جدید توسط انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم (جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی) به سال ۱۳۷۴ منتشر شده است. ترجمه فارسی آن هنوز در دست نیست. همچنین کتاب «قیام مختار» نوشته سید ابوفاضل رضوی اردکانی منتشر شده توسط شرکت چاپ و نشر بین الملل نیز مباحثی درباره علامه ابن نما و نگاه ویژه‌اش به قیام مختار مطرح شده است. این کتاب بسیار خواندنی است و عموم مخاطبان با هر میزان از تحصیلات می‌توانند از آن استفاده کنند.

ابیات حماسی علامه ابن نما در مدح قیام مختار ثقفی

علامه ابن نما نوشته است: من این اشعار را سروده‌ام در حالی که به شدت تأسف می‌خوردم که چگونه زمانه‌ام را به تأخیر انداخت که نبودم تا از اصحاب حسین (ع) باشم و او را یاری کنم و یا اینکه به یاران مختار و گروه آنان بپیوندم.

متن ابیات و ترجمه آنها چنین است:

و لما دعا المختار للثار أقبلت * کتائب من أشیاع آل محمد

و قد لبسوا فوق الدروع قلوبهم * و خاضوا بحار الموت فی کل مشهد

هم نصروا سبط النبی و رهطه * و دانوا بأخذ الثار من کل ملحد

ففازوا بجنات النعیم و طیبه * و ذلک خیر من لجین و عسجد

و لو أننی یوم الهیاج لدی الوغی * لأعملت حدّ المشرفی المهنّد

فوا أسفا إذ لم اکن من حماته * فاقتل فیهم کل باغ و معتد

و آنگاه که مختار مردم را به خونخواهی حسین (ع) دعوت کرد، شیعیان آل محمد (ص) فوج فوج به وی پیوستند. در حالی که قلب‌های خود را روی زره پوشیده بودند و در هر معرکه‌ای خود را به دریای مرگ می‌سپردند. آنان به یاری سبط پیامبر (ص) و خاندان او برخاستند و نزدیک شدند به خاندان پیامبر به وسیله خونخواهی او از ملحدان. و از این رهگذر به بهشت و نعمت‌های آن رسیدند و این از هر طلا و نقره‌ای گرانبهاتر است و اگر من در آن روز انتقام حضور می‌داشتم به کافران نشان می‌دادم تیزی شمشیر هندی را. بس متأسفم که من آن روز نبودم تا آن سرکشان و متجاوزان را نابود کنم.

نکته: در برخی از منابع از جمله «الفوائد الرجالیة» اثر سید محمدمهدی بحرالعلوم از علمای قرن دوازدهم هجری و «العوالم العلوم و المعارف» (بخش الإمام الحسین (ع) اثر شیخ عبدالله بحرانی (از علمای قرن یازدهم هجری) اشاره شده که این اشعار از عُبَیْدُالله بْن حُرّ جُعْفی است که البته نمی‌تواند صحت داشته باشد و این اشعار از علامه ابن نما است. عبیدالله از کسانی است که در جریان واقعه کربلا دعوت امام حسین (ع) برای همراهی را نپذیرفت. عبیدالله ابتدا در کوفه ساکن بود؛ اما پس از قتل عثمان به شام نزد معاویه رفت و پس از چندی دوباره به کوفه بازگشت. او پس از شهادت امام حسین (ع)، از عدم پذیرش دعوت امام پشیمان شد. در قیام مختار ابتدا به قیام‌کنندگان پیوست؛ اما پس از مدتی از صف یاران مختار جدا شد و جز سپاهیان مصعب بن زبیر در مقابل مختار قرار گرفت و هیچگاه نه شعری درباره قیام مختار سرود و پس از جدا شدن نیز اظهار پشیمانی از این جدایی نکرد.

***

برای مطالعه دیگر قسمت‌های این پرونده به این نشانی بروید.