روایتی از افسارگسیختگی وضعیت دارو در رژیم پهلوی

نگاهی به وضعیت صنعت دارو در سال‌های پیش از انقلاب، حاکی از عقب‌ماندگی زیاد در زمینه تأمین دارو‌های مورد نیاز مردم و وابستگی شدید به کشور‌های غربی است. به مناسبت ایام‌الله دهه فجر، نگاهی به پیشرفت صنعت داروی کشور در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران داشته‌ایم که در این مطلب به آن می‌پردازیم.

بیشتربخوانید

• بهایی‌ها از پهلوی‌ها چه می‌خواستند؟

افسارگسیختگی تولید و واردات دارو در رژیم پهلوی!

واردکنندگان دارو در سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ عمدتاً شرکت‌ها و افراد اروپایی بودند. در سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰ وزارت بهداری در قسمت معاونت فنی نظارت ضعیفی بر واردات و تولید دارو اعمال می‌کرد و هر شرکتی که دارو وارد یا تولید می‌کرد صرفاً به حوزه دارویی معاونت فنی وزارت بهداری اطلاع می‌داد که این دارو را وارد و یا تولید کرده است.

آزمایشگاه مرکزی وزارت بهداری از سال ۱۳۳۵ در خیابان ناصر خسرو جنب اداره شیر و خورشید و به ریاست دکتر ذوالریاستین انجام وظیفه می‌کرد و زمانی که مجوز رسمی صادر می‌شد فقط اعلام می‌شد که این محصول ساخته یا وارد شده است و نباید از قیمت پیشنهادی بیشتر به فروش رسد. اینکه مأخذ و منبع علمی این دارو چیست و از کجاست، فرمولاسیون کدام است، در کجا ساخته شده، نتایج آزمایش چیست و... مورد توجه و سؤال نبود؛ در نتیجه لیست و یا فهرست دارویی نیز به هیچ وجه وجود نداشت.

به تدریج با تصویب قانون در سال ۱۳۳۴ و آیین‌نامه‌های بعدی تا حدودی نظم در تولید و واردات شکل گرفت. کارخانه سازنده مشخص و فرمول دارو معلوم و قیمت مصرف‌کننده دارو تعیین شد. هر مؤسسه‌ای که می‌توانست از یک کارخانه خارجی نمایندگی بگیرد، داروی آن کارخانه را وارد می‌کرد و در تولید هم وضع به همین ترتیب بود؛ یعنی هر مؤسسه تولیدی در صورتی که توان تولید هر دارویی را داشت می‌توانست نسبت به تولید آن اقدام کند.

تأسیس مراکز عمده‌فروشی دارو در شهر‌های بزرگ

در تهران و بعضی مراکز استان‌ها، امر توزیع دارو عمدتا توسط مغازه‌هایی با نام "عمده فروش دارو" انجام می‌پذیرفت که تولیدکنندگان و واردکنندگان محصولات خود را به این مراکز تحویل می‌دادند و در تهران بعضی از این عمده‌فروشی‌ها اختصاصاً محصولات برخی کارخانجات داخل و یا برخی از واردکنندگان، دارو را به داروخانه‌ها تحویل می‌دادند. بورس محل استقرار عمده فروشی‌های دارو در تهران در خیابان ناصرخسرو قرار داشت.

وضعیت شتر گاو پلنگ تأمین دارو

چند مؤسسه به نحوی مسئولیت تامین دارو را برای بخش‌های غیرخصوصی به عهده داشتند؛ بنگاه کل دارویی کشور در سال ۱۳۵۳ به شرکت سهامی دارویی کشور تغییر نام یافت. اعضای هیئت مدیره این شرکت توسط مجمع عمومی نمایندگان دولت مرکب از وزیر بهداری وزارت دارایی و رئیس سازمان برنامه و بودجه انتخاب می‌شدند و وظیفه این شرکت تأمین دارو و وسایل و تجهیزات پزشکی برای تمامی بیمارستان‌ها درمانگاه‌ها و به طور کلی مراکز درمانی وابسته به وزارت بهداری بود. کالا‌های مورد نیاز این شرکت از طریق واردات مستقیم از خارج و یا خرید از کارخانجات داخل کشور و همچنین خرید از نمایندگی شرکت‌های خارجی مستقر در کشور تامین می‌شد. سازمان تدارکاتی درمانی شیر و خورشید (هلال احمر) نیز وظیفه تأمین دارو و وسایل پزشکی از طریق خرید از شرکت‌های خارجی و واردات مستقیم و یا خرید از نمایندگی این موسسات در ایران و ارسال برای مراکز درمانی مختص به خود را برعهده داشت.

سازمان خدمات اجتماعی، ارتش، شرکت نفت و برخی دانشگاه‌ها نیز هر کدام لیستی جداگانه از دارو‌ها را داشتند و محصولات را صرفاً برای مراکز درمانی خود خریداری می‌کردند. در آن زمان به جز شرکت سهامی دارویی کشور که مدیرعامل آن عضو کمیسیون ساخت و ورود دارو بود؛ بقیه این مؤسسات دولتی و عمومی مطابق لیست دارویی خود کالا‌های مورد احتیاج را وارد کرده و وزارت بهداری هیچگونه نظارت و اطلاعی در مورد واردات، نگهداری و مصرف این دارو‌ها نداشت.

دو سال پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مجوز تشکیل سازمان غذا و دارو از طرف سازمان امور اداری و استخدامی صادر شد، اما به دلایلی که مشخص نیست از سال ۱۳۵۶ این سازمان منحل و وظایف آن به طور کامل به معاونت دارو و غذای وزارت بهداری منتقل شد.

مشکل دسترسی به دارو در دوره پهلوی از دیگر مواردی بود که همواره سلامت مردم را تهدید می‌کرد. به عنوان نمونه در تلگراف ۲۸ فروردین ۱۳۲۲ مردم دزفول به نخست‌وزیر، «نبود دارو» یکی از عوامل مهم شیوع بیماری ذکر شده است.

در سال‌های بعد نیز این مشکل کماکان وجود داشت. طبق مطالب منتشرشده در مرکز اسناد انقلاب اسلامی، روزنامه کیهان در گزارش ۶ فروردین ۴۱ به وضعیت تأسف‌انگیز دارو در شهر الیگودزر اشاره می‌کند و می‌نویسد: «به علت کمبود دارو تمام سهمیه دارویی یک سال این بهداری تکافوی دو ماه مصرف آن را نمی‌کند و با این حساب معلوم است بیماران و مراجعین با چه مشکلی از نظر تأمین دارو مواجه هستند»؛ بنابراین گزارش «مسئول دواخانه بهداری، بیماران را این قدر دست بسر می‌کند و امروز فردا می‌کند که مریض بینوا از گرفتن آن داروی کم و بدون اثر هم خسته می‌شود و توبه می‌کند که دفعه دیگر مراجعه نکند».

در یزد نیز مانند دیگر نقاط کشور کمبود دارو، برای بیماران زندگی را مشکل‌تر کرده بود. طبق آنچه در مرکز اسناد منتشر شده، روزنامه اطلاعات در ۲ تیر ۱۳۵۶ با اشاره به این موضوع که «شهر ۷۰ هزار نفری اردکان حتی یک داروخانه هم ندارد» با تیتر درشت می‌نویسد: «اردکانی‌ها برای تهیه دارو باید ۱۲۰ کیلومتر راه بروند!»

سامان‌دهی نظام دارویی کشور از سال ۱۳۵۸

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، برنامه "نظام نوین دارویی" در سال ۱۳۵۸ در قالب یک طرح به "شورای انقلاب اسلامی" تسلیم شد و اولین فهرست دارو‌های ژنریک به نام "لیست ژنریک" در سال ۱۳۵۹ مشتمل بر حدود ۵۲۰ ماده شیمیایی تدوین شد.

تولید ۹۹ درصد دارو‌ها در داخل کشور

در زمان رژیم پهلوی، در صنعت دارو، حدود ۳۰ درصد دارو‌های مصرفی کشور را دارو‌های تولیدی تشکیل می‌داد؛ اما پیروزی انقلاب اسلامی ایران باعث خودکفایی در تولید همه دارو‌ها شد، اکنون در جمهوری اسلامی ایران، تکنولوژی تولید ۱۰۰ درصد دارو‌های مورد نیاز کشور وجود دارد و حتی بخشی از دارو‌ها صادر نیز می‌شود؛ ۹۹ درصد دارو‌ها تولید داخل است و یک درصد دارو‌های وارداتی شامل داروی بیماری‌های نادر و یا دارو‌هایی است که اثربخشی آن‌ها هنوز به تایید نرسیده و یا صرفه اقتصادی تولید ندارند.

منبع: تسنیم

باشگاه خبرنگاران جوان وب‌گردی وبگردی