آموزش حقوق محیط زیست به کودکان در عصر تکنولوژی

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: محمدمهدی سیدناصری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه حقوق کودکان و نویسنده و مترجم کتاب‌هایی همچون: «سازمان ملل متحد را بهتر بشناسیم»، «حمایت از حقوق کودکان در اسناد سازمان ملل متحد»، «حمایت از حقوق کودکان از منظر حقوق بین الملل بشردوستانه» و «حقوق فردی و اجتماعی کودکان» و «حمایت از حقوق کودکان کار در اسناد سازمان ملل متحد» در یادداشتی که برای خبرگزار مهر ارسال کرده از ضرورت آموزش حقوق محیط زیست به کودکان در عصر تکنولوژی نوشته است.

مشروح این یادداشت را در ادامه بخوانید:

در دهه‌های اخیر، بشر با دگرگون‌سازی، محیط زیست، خود را با تغییرات عمده‌ای مواجه کرده است. برای برقراری تعادل طبیعی، انسان ناگزیر به تغییر شیوه زندگی به سمت توسعه پایدار است که این تحول می‌تواند تغییرات عمده‌ای در جامعه کنونی و نیز نسل‌های آینده به وجود آورد. کلید رفع بحران‌های زیست محیطی در آموزش و اصلاح رفتار انسان با محیط پیرامونش است. انسان به واسطه هیپنوتیزم عصر تکنولوژی از فروغی که جوهره‌ی وجودی اوست، دور شده است اما نباید فراموش کرد که فناوری به خودی خود بد نیست بلکه نحوه استفاده از آن بسیار مهم است، فناوری عالی است، اما اگر تحت کنترل ما باشد. دوران کودکی اهمیت زیادی در ایجاد نگرش‌های محیط زیستی دارد و آموزش حقوق محیط زیست در این دوران راهی برای پرورش نگرش‌های محیط‌زیستی در انسان است. نگرش‌های محیط زیستی که در دوران کودکی شکل می‌گیرد مادام العمر و تغییرناپذیر هستند. وقتی بدانیم که سطح آگاهی فرزندانمان نسبت به مسائل و ارزش‌های محیط زیستی چقدر به سلامت و بهداشت آنها پیوند خورده، آن وقت است که اراده ما برای آموزش و توانمندسازی کودکان در زمینه محیط زیست تقویت خواهد شد، فراموش نکنیم که هر تغییری از آموزش آغاز می‌شود.

آموزش محیط زیست بر این اعتقاد است که انسان می‌تواند در سازگاری با طبیعت زندگی کند و در این راستا می‌تواند تصمیمات آگاهانه‌ای اتخاذ نماید که طی این تصمیمات به نسل‌های آینده نیز توجه شود و توجه به نسل‌های آینده هدفی است که در آموزش حقوق محیط زیست باید مورد توجه قرار گیرد. از آنجا که حفاظت از محیط زیست عادتی است که باید از کودکی آموخته شود تا به یک باور ذهنی تبدیل شود، این باور کودک را موظف می‌کند تا از یگانه زیستگاهی که در آن زندگی می‌کند به بهترین وجه ممکن پاسداری کند. افزایش آگاهی‌های عمومی نسبت به اهمیت محیط زیست و لزوم حفظ آن کاری است که نیازمند برنامه ریزی و صرف وقت است تا تبدیل به یک رفتار مثبت شود و آموزش محیط زیست به کودکان می‌تواند به ایجاد این رفتارهای مثبت و ماندگاری آنها کمک کند. محیط زیست مجموعه‌ای از به هم پیوستگی عوامل بیرونی است که رشد و حیات موجودات زنده انسانی، جانوری و گیاهی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

در همین راستا، دانشی که به پیش‌بینی و تقلیل صدمات وارده به محیط زیست توسط انسان به تنظیم قواعد و فعالیت‌ها مبادرت می‌ورزد به مانند مفهوم «حقوق محیط زیست» تعریف می‌شود. (نگاه کنید به کتاب ترمینولوژی حقوق محیط زیست، نوشته علی مشهدی) اهمیت حق بر محیط زیست سالم به ارزش‌های آشکاری همچون حق حیات، حق بر سلامتی و حقوق نسل‌های آینده باز می‌گردد. از سوی دیگر، نتیجه منطقی نقض حقوق محیط زیست، وارد کردن خسارت زیست محیطی است که واجد ماهیتی جبران ناپذیر می‌باشد. در این راستا، افزایش آگاهی عمومی با محتوای حقوق محیط زیست می‌تواند به مانند یک راهکار مورد توجه دولت‌ها قرار گیرد. آموزش عمومی حقوق شامل فراهم‌آوردن امکان درک مردم نسبت به حقوق خود و نیز موضوعات حقوقی به همراه ایجاد اعتماد به نفس و مهارت لازم به منظور مواجهه با تعارض‌ها و نیز استفاده مناسب از نظام قضائی است.

در یک نگاه کلی، آموزش حقوق محیط زیست در دو قالب آموزش رسمی و آموزش غیررسمی تعریف می‌شود. آموزش رسمی شامل تلفیق هدفمند موضوعات حقوقی زیست محیطی در نظام آموزشی رسمی است که به رفتار و تصمیم گیری سازگار با محیط زیست دانش آموزان و دانشجویان منجر می‌شود. آموزش غیررسمی شامل آموزش حقوق محیط زیست به گروه‌های مختلف اجتماعی در خارج از نظام آموزش رسمی است که به دو شکل مستقیم و غیرمستقیم صورت می‌پذیرد (نگاه کنید به: آرش ملکی, ۱۴۰۰, آموزش حقوق محیط زیست به کودک در بستر بازی‌های رایانه‌ای) آموزش از طریق بازی نیز به مانند یکی از اشکال آموزش غیررسمی، در قالب آموزش غیرمستقیم تعریف می‌شود. زیرا بازی‌ها علاوه بر سرگرمی، واجد جنبه آموزشی نیز هستند.

کودک در جریان بازی به مفاهیم ذهنی جدیدی دسترسی پیدا می‌کند. در اینجا سوالی که برایتان ایجاد شده است، این است که، کودک کیست؟ کنوانسیون حقوق کودک در ماده ۱ خود نوشته است: «از نظر کنوانسیون حاضر منظور از کودک افراد انسانی زیر ۱۸ سال است مگر اینکه طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود» با توجه به این تعریف می‌توان گفت کودک یعنی هر انسان زیر ۱۸ سال. با توسعه کمّی و کیفی فناوری‌های رایانه‌ای، بازی‌ها نیز دستمایه این فناوری قرار گرفته‌اند. برای کودکان، بازی رایانه‌ای باعث بهبود تجسم فضایی و افزایش مهارت انتزاعی ذهنی آزمودنی‌ها می‌شود. از سوی دیگر، مطابق بند ۱ از ماده ۲۹ کنوانسیون حقوق کودک مصوب ۱۹۸۹ میلادی به عنوان یکی از قابل قبول‌ترین اسناد حقوق بشری در عصر حاضر، دولت‌های عضو می‌پذیرند که ارتقای احترام به محیط زیست باید در زمره موارد آموزشی کودک قرار گیرد. به این ترتیب می‌توان بازی‌های رایانه‌ای را به عنوان یکی از بسترهای آموزش حقوق محیط زیست به کودک مورد نظر قرار داد.

در سال‌های اخیر همه ابعاد زندگی بشر، با وجود پیشرفت‌های سریع و شگفت‌انگیز تکنولوژی و فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات بسیار تحت تأثیر قرار گرفته است. زندگی‌کودکان نیز به دنبال این پیشرفت‌ها دچار دگرگونی‌های بی‌سابقه‌ای شده و سرگرمی‌های دیجیتال نقش مهمی در آن یافته است، که نمی‌توان از آن چشم پوشید. خلق فناوری بلاکچین در کنار شیوع ویروس کرونا باعث گسترش تکنولوژی‌های جدید سه‌بعدی و بستر متاورس شد که همین موضوع فاصله‌هایی فیزیکی میان انسان‌ها ایجاد کرد که به دنبال آن استفاده از تکنولوژی بیش از پیش امری اجتناب‌ناپذیر شده و سبب شد تا محیط مجازی در کنار محیط حقیقی به عنوان محلی برای صرف وقت و انرژی انسان‌ها از جمله کودکان مورد توجه قرار گیرد. تاثیرگذارترین عامل رفتار صحیح با محیط زیست، آموزش است آنهم در عصر دیجیتالیسم و بقای طبیعت جهان امروز برای آیندگان، در گرو تحقق این مهم است. این میان، استفاده و به کارگیری از تکنولوژی و بازی‌های رایانه‌ای که بیشتر کودکان در سرگرمی‌های روزانه خود با آن سروکار دارند، می‌تواند بسیار کارآمد باشد. به عبارتی با توجه به یادگیری عمیق و افزایش تمرکز یادگیرندگان بر موضوع مورد آموزش و نیز ایجاد مهارت‌های تفکر انتقادی و حل مسئله در کودکان بوسیله بازی‌های رایانه‌ای، می‌توان از این ابزار برای آموزش حقوق و تکالیف کودکان نسبت به محیط زیست اطرافشان، کمک گرفت.

حقوق محیط زیست یک حق بشری مهم است که امروزه اهمیت بسیار زیادی دارد. این امر به ضرورت حفظ محیط زیست به جبران ناپذیر بودن خسارات زیست محیطی باز می‌گردد. در این راستا روش‌های آموزش غیرمستقیم به مانند فرصت‌های افزایش آگاهی عمومی در قبال حقوق محیط زیست قلمداد می‌شوند. یکی از این فرصت‌های آموزشی در عصر انقلاب تکنولوژیک؛ بازی‌های رایانه‌ای هستند که ضمن سرگرم سازی مخاطب امکان انتقال محتوای حقوقی زیست محیطی را نیز فراهم می‌آورند. طبق گزارشات و اطلاعات، بیست درصد از مخاطبان بازی‌های رایانه‌ای را کودکان تشکیل می‌دهند. همچنین شایسته است تا ضمن ساده سازی مطالب آموزشی، تناسب میان سرگرمی در طراحی بازی‌های رایانه‌ای بر مبنای آموزش حقوق محیط زیست رعایت شود.

زمینی که در آن زندگی می‌کنیم متعلق به همه ماست اما اکنون زمین با ارزش ما در خطر است. بدون شک محیط زیست مقوله‌ای است که در ارتباط تنگاتنگ با تمام ابعاد اقتصادی-اجتماعی-فرهنگی زندگی انسان است. بدین ترتیب برخورداری از یک جامعه دغدغه مند برای حفظ محیط زیست، بسیار حائز اهمیت است؛ و لازمه داشتن چنین جامعه‌ای، آموزش حقوق محیط زیست از دوران کودکی است تا با اهمیت این موضوع آشنا شوند و به عنوان تصمیم‌گیران آینده، مسیر اشتباهی در پیش نگیرند. کودکان آینده سازان کشورند، و اگر آموزش صحیح و درست را دریافت کنند در بزرگسالی می‌توانند تأثیر زیادی بر نگهداری و حفاظت از طبیعت و محیط زیست داشته باشند. ممکن است کودکان در آینده شغل‌های مدیریتی داشته باشند بنابراین مسائل آموزشی در این دوران می‌تواند مسیر درست را پیش روی آنان قرار دهد و تصمیمات مناسب و صحیح را اتخاذ کنند و اگر در جایگاه شهروند باشند می‌توانند آموزگاری برای نسل بعدی باشند.