بیان خودشناسی و خود دوستی به عنوان آموزه تربیتی در صحیفه سجادیه

خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-نگار احدپور اقبلاغ: امروز پنجم شعبان المعظم سالروز میلاد با سعادت امام سجاد علیه السلام است. آن امام همام بنا بر قول مشهور، در روز پنجم شعبان المعظم سال ۳۸ قمری متولد شده است. ایشان بخشی از حیات امام علی (ع) و نیز دوران امامت امام حسن مجتبی (ع) و امام حسین (ع) را درک کرده است. و مدت امامتشان ۳۴ سال بود. امام سجاد (ع) در واقعه کربلا حضور داشت؛ ولی به علت بیماری، در جنگ شرکت نکرد. لشکر عمر بن سعد پس از شهادت امام حسین (ع) او را همراه اسیران کربلا به کوفه و شام بردند. خطبه امام سجاد در شام باعث آگاهی مردم از جایگاه اهل بیت شد. واقعه حره، نهضت توابین و قیام مختار در زمان امام سجاد (ع) روی داد. مجموعه ادعیه و مناجات امام سجاد (ع) در کتاب صحیفه سجادیه گرد آمده است. رسالة الحقوق، شامل ۵۰ حقّ از حقوق خدا و بندگان، مردم و حاکمان، والدین و فرزندان، همسایگان و … از آثار آن امام همام است.

به همین مناسبت و برای بررسی ابعاد تربیتی صحیفه سجادیه با حجت الاسلام محمدباقر پورامینی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

حجت الاسلام پور امینی در گفت و گو با خبرنگار مهر، عنوان کرد: امام سجاد (ع) با شکل دهی نهضت دعا، علاوه بر توجه به ابعاد و اهداف سیاسی و اجتماعی، بر ابعاد و جنبه‌های فردی نیز تاکید ممتازی داشت؛ برای آنکه فرد را از مادی گرایی، به سمت معنویت سوق دهد و اخلاق را در اضلاع مختلف زندگی انسانی حاکم سازند.

وی افزود: صحیفه سجادیه، منشور بی مانندی است برای دعا کردن و از او خواستن؛ گوهری است گمنام در میان ما؛ اما نام آشنا برای دیگران. دعا زمینه تحول در روحیات و بستری برای کسب فضیلت‌های اخلاقی و دوری از رذیلت‌ها و حتی تحول در زندگی فردی و اجتماعی است.

پورامینی تصریح کرد: در این میراث بجای مانده امام، مجموعه‌ای از دعاهایی که انسان در یک زندگی بیدار و هوشمندانه به آن نیاز دارد، گردآمده است. بیشترین تکیه در این دعاها به روابط قلبی و ارتباطات معنوی انسان است: مناجات‌ها و دعاهای گوناگون، خواسته‌های معنوی و تکامل‌های فراوان و بیشمار در این کتاب و در دعاها است که امام در ضمن این دعاها و به زبان دعا با آموزه‌های خاص خود انگیزه یک زندگی اسلامی را در ذهن مردم بیدار و زنده می‌کند.

مبانی تربیتی در صحیفه سجادیه

وی با اشاره به اینکه صحیفه سجادیه آکنده از انگیزه‌های شریف برای انسان‌ها است و در صورت توجه بدان، جامعه‌ای را می‌توان بیدار سازد و آن اصلاح نماید. گفت: با مروری بر صحیفه سجادیه به نکاتی بر می‌خوریم که گرچه به شکل دعا از سوی امام بزرگوار به ما رسیده است، ولی به روشنی ویژگی انسان را تبیین نموده و اساس و مبنای اصول تربیتی را ارائه می‌دهد. با پی جویی دعاهای صحیفه سجادیه، به کشف و بررسی مهم‌ترین مبانی تربیتی صحیفه سجادیه از جمله «خود دوستی»، «خدا دوستی»، «کمال خواهی»، «میل به جاودانگی»، «خوف و رجا»، «غفلت»، «دنیا دوستی» و «اختیار»، دست یافتیم.

بیان روشن خودشناسی و خود دوستی در صحیفه سجادیه به عنوان آموزه تربیتی

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: بر اساس این ویژگی مهم، انسان قبل از هر چیز و هر کس، بیش‌تر به خود علاقه مند بوده و فطرتاً عاشق خود می‌باشد و تمام محبت‌ها و عشق و علاقه‌هایش به دیگران از محبت به خودش سرچشمه می‌گیرد. حتی گرایش و محبتی که به خدا دارد از خود دوستی مایه می‌گیرد. حب ذات اگر کنترل نشود و در جهت صحیح و درستی هدایت نشود، انسان را به نابودی می‌کشاند.

انسان قبل از هر چیز و هر کس، بیش‌تر به خود علاقه مند بوده و فطرتاً عاشق خود می‌باشد و تمام محبت‌ها و عشق و علاقه‌هایش به دیگران از محبت به خودش سرچشمه می‌گیرد. حتی گرایش و محبتی که به خدا دارد از خود دوستی مایه می‌گیرد

وی خاطرنشان کرد: گرچه عنوان دقیق «حب ذات» یا خود دوستی مستقیماً در صحیفه سجادیه نیامده است، ولی جلوه‌هایی از آن به صورت‌های مختلف در بعضی از دعاها مشاهده می‌شود. از جمله دعای هفتم صحیفه است که حضرت به هنگام کار دشوار و دل آزار یا پیشامدهای سخت یا غم و اندوه، آن را چنین می‌خواند: ای آنکه گره‌های ناگوارایی ها به وسیله او باز می‌گردد، و ای آنکه تندی سختی‌ها به او شکسته می‌شود، و ای آنکه رهایی یافتن از گرفتاری‌ها و رفتن به سوی آسایش فراخی، از او درخواست می‌گردد.

پورامینی گفت: همچنین دعاهایی که امام (ع) در آن درخواست رفع فقر و تنگدستی و در مواردی درخواست‌هایی در مورد سعادت، کمال، قدرت، نعمت و… از خداوند دارد، همه ناشی از خود دوستی است و اینکه انسان همیشه به دنبال خوبی هاست و از ناراحتی‌ها و سختی‌ها گریزان است، پس این ویژگی امری فطری است و به خودی خود، مطلوب است.

وی با اشاره به آموزه‌های تربیتی امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه گفت: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های انسان که منشأ بروز رفتارهای انسان می‌شود، خود دوستی است. خود دوستی غریزه‌ای است که اگر به آن توجه شود و در مسیر صحیحی قرار داده شود، منشأ عزت خواهی، کمال خواهی، سعادت و… می‌شود. اما اگر غریزه خود دوستی به انحراف کشانده شود، روح استکبار و طغیان و سرکشی بر انسان چیره می‌شود و منشأ رفتارهای ناپسندی از قبیل خودپرستی، عجب و غرور، حرص می‌شود.

خداخواهی و خداجویی

پورامینی گفت: این ویژگی در فطرت همه انسان‌ها نهفته است. انسان‌ها حتی کسانی که در پیدا کردن مصداق حقیقی خداوند به اشتباه و انحراف رفته‌اند همیشه به سراغ خدا و پرستش اویند.

وی افزود: حضرت امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه در نخستین دعا بیانی دارد که به فطرت خداجوی انسان اشاره می‌کند: به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید، و آنان را به اراده و خواست خویش به وجود آورد بی اینکه از روی مثال و نمونه‌ای باشد، سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید، و در راه محبت و دوستی به خود بر انگیخت.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بیان کرد: امام (ع) در دعاهای بیست، بیست و یک، بیست و هشت، پنجاه و دعاهای بسیار دیگر بیاناتی دارند که اشاره به خدا خواهی و خدا جویی انسان به هنگام اضطرار و تنگناها دارد. ایشان در یکی از این دعاها به خداوند عرضه می‌دارد: بار خدایا مرا چنان قرار ده که هنگام اضطرار به (کمک و یاری) تو (بر دشمن) حمله آورم، و هنگام نیازمندی از تو بخواهم، و هنگام درویشی (یا ذلت و خواری) به درگاه تو زاری کنم، و مرا چون بیچاره شوم به یاری خواستن از غیر خود و چون فقیر گردم به فروتنی برای درخواست از غیر خویش و چون بترسم به زاری کردن پیش غیر خود آزمایش مفرما.

وی خاطرنشان کرد: هدف امام (ع) از طرح مفهوم خدا خواهی، که از مبانی تربیتی در اسلام به حساب می‌آید، توجه دادن انسان‌ها به فطرت خداجویشان است، این گرایش، از طریق توجه دادن انسان به خدا، در اصلاح رفتارهای وی تأثیرگذار است. انسان خداجو به خاطر فطرت خدا خواهی اش همیشه خدا را در نظر دارد و در اثر همین توجه، آلوده به گناه و معصیت خدا نمی‌شود و رفتارهایش با نیت خالص و در جهت تقرب به خدا انجام می‌پذیرد.

اصول تربیتی در صحیفه سجادیه

پورامینی در ادامه عنوان کرد: با بررسی دعاهای صحیفه سجادیه، به برخی از مهم‌ترین اصول تربیتی نظیر: تقوی، توکل، زهد، ایجاد انگیزش، کنترل و هدایت، و اصل لزوم عمل می رسیم، که امام سجاد (ع) از آنها جهت اصلاح وتربیت انسان‌ها بهره می‌برند.

کنترل و هدایت

حضرت امام سجاد (ع) در دعای بیست صحیفه سجادیه با آوردن نمونه‌ای از خود دوستی، در مورد کنترل آن می‌فرماید: و مرا در میان مردم به درجه و مقامی سر فراز مفرما جز آنکه پیش نفسم مانند آن پست نمایی، و ارجمندی آشکارا برایم پدید میاور جز آنکه به همان اندازه پیش نفسم برای من خواری پنهانی پدید آوری.

وی افزود: امام (ع) در این فراز به نمونه‌هایی از خود دوستی و روش کنترل آنها اشاره می‌کنند. اگر چنانچه این مصادیق خود دوستی کنترل نشوند، سبب بروز خصلت‌های زشت خودخواهی، خودپسندی و خود محوری می‌شود. بر اساس مبنای جاودان خواهی، انسان باید دنیا را پایان زندگی نپندارد بلکه آن را مقدمه برای حیات جاودان به حساب آورد. بینشی که امام (ع) در صحیفه سجادیه به آن اشاره کرده، این است که انسان بیش از حد لازم، دل به دنیا نمی‌بندد و آنجا که لازم باشد از دنیا دل می‌کند. حضرت امام سجاد (ع) می‌فرماید: و تا هنگامی که عمرم در فرمانبری تو به کار رود عمر ده، و هر گاه عمرم چراگاه شیطان شود مرا بمیران پیش از آنکه دشمنی سخت تو به من رو آورد، یا خشمت بر من استوار گردد.

پورامینی گفت: در این فراز نگرش امام (ع) نسبت به بقا در دنیا به روشنی بیان شده است. حضرت بقا را در راستای خداخواهی می‌خواهد و آن را به عنوان وسیله‌ای برای رسیدن به مقصد، که همان مقام قرب الهی است، می‌خواهد.

تقوا

وی با اشاره به اصل تقوا عنوان کرد: ترس از خدا یا تقوا و در نتیجه، پرهیز از گناه، از مهم‌ترین اصول تربیتی در صحیفه سجادیه است. حضرت امام سجاد (ع) در موارد مختلف به اصل مهم تقوا اشاره می‌کنند و از خدای بزرگ درخواست می‌کنند: و پرهیزکاری را به من الهام نما. و شعار دلم را بپرهیزکاری از خود بنما. و تقوا و ترس از کیفر خود را از دنیا توشه ام قرار ده. درخواست‌های مکرر امام (ع) در این دعاها و موارد دیگر مبنی بر توفیق و الهام تقوا، نشان دهنده اهمیت این اصل تربیتی در نظام تربیتی صحیفه سجادیه است. تقوا دارای آثار تربیتی فراوانی است. مهم‌ترین آنها حفظ و نگهداری انسان از گناه، لغزش و خطاهاست. حضرت امام سجاد (ع) در این زمینه از خدای متعال می‌خواهد: و به ترس از تو از گناهان و لغزش‌ها و نادرستی‌ها نگاه داشته شده.

تذکر و پرهیز از غفلت

این استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: اصل تذکر مبتنی بر مبنای تربیتی غفلت است. بنابر این اصل، باید انسان را از خواب غفلت بیدار نمود و آنچه را که دانستنش برای او لازم است، به او فهماند و در موارد مختلف به او تذکر داد و یادآوری کرد تا از عواقب شوم غفلت رهایی یابد. بنابراین، امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه که سراسر ذکر و یاد خداست، با دعاهای گوناگون نظیر دعا به هنگام صبح و شام، دعا به هنگام بیماری، دعا به هنگام دفع بلاها و سختی‌ها و… انسان را هماره متوجه خدا می‌کند و بدین وسیله، غفلت را از وی می زداید.

وی افزود: همچنین امام (ع) در دعای هشتم «پناه بردن به خدا»، دعای دوازدهم «اقرار به گناه»، دعای سی و نهم «طلب عفو»، و دعاهای دیگر ضمن اشاره به ویژگی غفلت در انسان، راه غفلت زدایی را ذکر و یاد خدا بیان می‌کند و می‌فرماید: و مرا در اوقات فراموشی (پیروی از نفس) بیاد خود آگاه ساز. و دل‌های ما را بیاد خود از هر یادی بکار آر.

زهد و پارسایی

پورامینی گفت: این اصل در مذمت دنیا دوستی است. بنابر این اصل، در نظام تربیتی صحیفه سجادیه باید این نوع محبت به دنیا از دل انسان رخت بر بسته و زهد و گریز از دنیا آن هم در حد معقول و پسندیده جای آن را بگیرد. به صورتی که دنیا را صرفاً وسیله و ابزاری بیش نداند. برای جلوگیری از ابتلاء به گرایش افراطی در دنیادوستی، امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه پیشنهاد می‌دهد که انسان‌ها «زهد» پیشه کنند و همان را ازخدای خود درخواست می‌کند: و روزیم کن آسایش در زهد و دوری از دنیا را.

وی تصریح کرد: امام (ع) در این فراز آسایش و راحتی را در زهد و دوری از دنیا بیان می‌فرماید و از خدا درخواست زهد می‌کند. در فرازی دیگر، در مورد نشانه‌های انسان زاهد می‌فرماید: و مرا در هر حال به ستایش و نیایش و سپاس گزاریت برگمار تا به آنچه از دنیا به من داده‌ای شاد نگردم، و به آنچه مرا از آن باز داشت‌های اندوه گین نشوم. نقطه شروع تمام بدبختی‌ها و شقاوت‌ها در انسان از همین حب دنیا است و اصل تربیتی زهد، که در صحیفه سجادیه بسیار روی آن تکیه شده است، به معنای دوری از تعلقات دنیا و اسیر آن نبودن و آزادی از هر چیزی است که بخواهد در انسان چنان تعلق خاطری ایجاد کند که او را از خدا و یاد خدا و آخرت جدا و غافل سازد.

اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی خاطرنشان کرد: هدف در تعلیم و تربیت به معنای وضع نهایی و مطلوبی است که به طور آگاهانه، سودمند تشخیص داده شده است و برای تحقق آن، فعالیت‌های مناسب تربیتی انجام می‌گیرد. امام (ع) در سراسر صحیفه سجادیه، هدف نهایی تربیت را خدای متعال معرفی می‌کند و در تمام دعاها، مخاطب را با زبان دعا و مناجات به آن حقیقت یکتا راهنمایی می‌کند. امام (ع) با محور قرار دادن خدا در دعاهای مختلف، به ما می‌فهماند که محور زندگی انسان در تمام شئون آن، باید خدا باشد و منظور از این محور و هدف بودن خدا، همانا حضور خداوند در متن زندگی است. اساساً نقش هدف نهایی در مسیر زندگی، چیزی جز استمرار حضور و احساس آن نیست. همچنین حضرت (ع) راه‌های ارتباط انسان با خدا را قرب، عبادت، حیات طیبه و… بیان نموده است.