کتابخانه آیت‌الله مرعشی و هزینه‌های گزاف خدمات

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: یکی از صفحات درخشان تاریخ معاصر جهان اسلام و ایران، زندگانی پربرکت مرحوم آیت‌الله العظمی سید شهاب ‌الدین مرعشی نجفی و تلاش بابرکت ایشان برای گردآوری نسخ خطی جهان اسلام و جلوگیری از خروج این نسخ از جوامع اسلامی بود.

گویا هنگام تحصیل و دوران طلبگی در نجف اشرف، ایشان متوجه می‌شوند که سفارت انگلستان در بغداد با صرف هزینه‌های گزاف نسخ خطی میراث علمی اسلام و شیعه را خریداری می‌کند. برای جلوگیری از این اتفاق ناگوار ایشان با انجام نماز و روزه استیجاری، حذف یک وعده غذای روزانه، کاستن بخشی از مخارج زندگی و کار شبانه در کارگاه‌های برنج‌کوبی پس از فراغت از درس، وجوهی را فراهم کرده و نسخ خطی نایاب معارف شیعی را خریداری می‌کرد.

پس از مهاجرت این عالم دغدغه‌مند از نجف به قم این نسخ نیز به منزل ایشان در قم انتقال پیدا کرده و آرام آرام از سال ۱۳۴۴ بنای کتابخانه‌ای نهاده شده که اکنون از لحاظ کیفیت نسخه‌های نفیس و کهن خطی اسلامی به عنوان بزرگترین کتابخانه در کشور ایران و سومین کتابخانه جهان و مرکز بزرگ فرهنگی بین‌المللی در دنیا شناخته شده است. کتابخانه‌ای که در ۱۰۰ متری حرم حضرت معصومه (س) قرار دارد و بسیاری از بزرگان علم، ادب و فرهنگ ایران پس از زیارت نخستین کارشان حضور در این کتابخانه و بهره‌گیری از منابع آن بوده است. نقل است که بزرگانی چون عباس اقبال آشتیانی و بدیع الزمان فروزانفر در روند پژوهش‌های خود بسیار به این کتابخانه مراجعه می‌کردند و بزرگی چون مرحوم علامه شیخ آقابزرگ طهرانی اثر عظیم و سترگ «الذریعه الی تصانیف الشیعه» را با مراجعه به منابع کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی نوشت.

در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران این کتاب با دستور رهبران انقلاب توسعه پیدا کرد و ضمن اینکه خیرین متعددی نیز املاکی را وقف این کتابخانه اثرگذار کردند. این مؤسسه گرانقدر بعدها در زمره مؤسسات عمومی غیردولتی قرار گرفت و در بودجه سالانه دارای ردیف بوجه شد. همچنین بر اساس مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی این کتابخانه نیز مشمول قانون واسپاری است و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید یک نسخه از کتاب‌های منتشر شده در کشور و همچنین نشریات چاپی را برای این کتابخانه ارسال کند.

کتابخانه و نسخه‌هایی که هنوز فهرست نشده‌اند

همانطور که اشاره شد کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، از بزرگترین کتابخانه‌های کشور و در ردیف کتابخانه‌های معظمی چون کتابخانه مجلس شورای اسلامی و کتابخانه آستان قدس رضوی است. این کتابخانه از بسیاری از کتب خطی اسلامی جهان اسلام نگهداری می‌کند و در حال حاضر به لحاظ مجموعه نسخه‌های خطی اسلامی نخستین کتابخانه در کشور و سومین کتابخانه در جهان اسلام به شمار می‌رود. پس از توسعه‌های متعدد این کتابخانه، همه ساله نیز اهالی فرهنگ و بعضاً از مردم عادی نسخه‌های خطی در اختیار خود را وقف این کتابخانه کرده‌اند.

علیرغم توسعه این کتابخانه و امکانات مهمی که در اختیار دارد، متأسفانه هنوز هم تمام نسخه‌های آن فهرست نشده‌اند. حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمود مرعشی نجفی که بر حسب وصیت تولیت این کتابخانه را برعهده دارد در مقدمه کتاب «کتاب‌شناسی فهارس دست نویس‌های اسلامی کتابخانه‌های ایران و جهان در کتابخانه بزرگ حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به تعداد نسخه‌های خطی موجود در این کتابخانه اشاره کرده که تعداد ۷۵ هزار عنوان است. این کتاب با نگارش حسین متقی (زیر نظر محمود مرعشی) در سال ۱۳۸۶ توسط انتشارات همین کتابخانه منتشر شده است. (تصویر این مقدمه را در زیر می‌بینید.)

اما تعداد نسخه‌های فهرست شده کتابخانه مرحوم آیت الله مرعشی نجفی تا آخرین ویرایش فهرستواره دنا (دست‌نوشته‌های ایران) حدود ۴۱ هزار نسخه است که در ادامه می‌توانید نمودار آن را ببینید.

اگر بر اساس مقدمه دکتر محمود مرعشی در کتاب «کتابشناسی فهارس…» را همان ۷۵ هزار عنوان در دهه هشتاد بدانیم و فرض کنیم در این مدت هیچ نسخه‌ای به کتابخانه اضافه نشده (اعم از اهدایی و خرید) باشد، پس اکنون حدود ۵۰ درصد نسخه‌های موجود در کتابخانه مرعشی هنوز معرفی و فهرست بندی هم نشده است و این یعنی که هنوز محققان اجازه دسترسی به ۵۰ درصد از نسخه‌های خطی کتابخانه آیت الله مرعشی را ندارند.

واقعاً عجیب است که ۵۰ درصد نسخه‌های خطی بزرگترین کتابخانه کشور در زمینه دارا بودن این نسخه‌ها، هنوز فهرست نشده‌اند چه برسد به ارائه خدمات به مخاطبان و پژوهشگران. به عبارتی هنوز جامعه علمی کشور از ۵۰ درصد نسخه‌های موجود در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی آگاهی ندارد و نمی‌داند چه نسخه‌هایی است؟

گرانی خدمات کتابخانه

در وصیتنامه نصب شده بر ضریح آرامگاه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی چنین نوشته شده است: «مرا در کتابخانه عمومی زیر پای محققان علوم آل محمد دفن کنید.» متأسفانه به دلیل محدودیت‌ها و گرانی بهای خدمات ممکن است محققان علوم آل محمد (ص) رفت و آمدشان به این کتابخانه گرانقدر قطع شود.

کتابخانه مرحوم آیت الله مرعشی نجفی وقف عام است و البته که بودجه دولتی دارد. اما متأسفانه هزینه تهیه دیجیتالی هر برگ نسخه خطی از این کتابخانه اکنون ۱,۱۰۰ تومان است که البته هر سال در فروردین ماه نیز افزایش پیدا می‌کند. با این شرایط اگر محقق و نسخه‌شناسی فرضا به یک کتاب ۳۰۰ برگی نیاز داشته باشد، قهرا باید مبلغ گزافی (بیش از ۳۰۰ هزار تومان) را برای تهیه این نسخه پرداخت کند.

البته پیشتر این کتابخانه محدودیتی برای ارائه نسخه‌ها به محققان داشت و بیش از دو نسخه در اختیار نمی‌گذاشت که اکنون این محدودیت برداشته شده است. البته اگر تولیت محترم کتابخانه تصمیم بگیرند که تمام محدودیت‌ها را لغو کرده و حتی با درخواست خرید صدها نسخه توسط یک شخص نیز موافقت کنند هیچ نفعی نخواهد داشت. مشکل اصلی رقم بسیار بالای نسخه‌هاست. این رقم را مقایسه کنید با هزینه دریافت نسخه از کتابخانه مرکز احیا میراث اسلامی که برگی ۲۰۰ تومان است و بر خلاف کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی بودجه دولتی هم ندارد.

در حالی که مخالفان سرسخت شیعه نسخه‌های خود را به رایگان در بهترین سایت‌ها عرضه می‌کنند، بزرگترین کتابخانه جهان تشیع حتی یک سایت ندارد و نسخه‌ها را به قیمت‌های بسیار گزاف به محققان که عموماً از قشر متوسط و یا کم‌بضاعت جامعه هستند ارائه می‌کند. امیدواریم که تغییری در رویه مدیریتی این کتابخانه داده شود.