سنت‌هایی دیدنی و شنیدنی از مردم چهارمحال و بختیاری در نوروز

شروع سال جدید نمادآفرینش است، همه چیز نو می‌شود و سرما رخت بر می‌بنندد و همه جا رنگ زندگی می‌گیرد. این شروع دوباره نیازمند جشنی با شکوه و به یاد ماندنی است.

به سبب این شروع دوباره، در تمام سرزمین پهناور ایران، در هر گوشه و کنار به فراخوان آداب و رسوم و باور‌ها مردم، جشن نوروز هم به شکل‌های مختلفی برگزار می‌گردد.

بیشتر بخوانید

• ۸۰۰ جاذبه گردشگری چهارمحال و بختیاری آماده‌خدمات‌رسانی به مسافران نوروزی

آخرین ماه سال، از اهمیت خاصی برخوردا است. مردم کم کم به فکر تدارکات عید می‌افتند و جنب و جوش محسوسی همه جا جریان دارد، شلوغی و ازدحام خیابان ها، جنب و جوش و حرکت مردم، ازدحام در مراکز خریدو... نشان دهنده آماده شدن مردم برای ورود به سال جدید است.

نوروز در استان چهارمحال و بختیاری هم مانند سایر نقاط ایران آئین‌های خاص خود را دارد، تعدادی از این آیین‌ها در طول زمان به دست فراموشی سپرده شده و تعدادی هم هنوز حیات خود را حفظ کرده و همچنان جریان دارند.

چهارمحال و بختیاری موسوم به سرزمین رنگ‌ها و فرهنگ‌ها، یکی از این مناطق با تمدنی دیرینه می‌باشد.

مردم استان زیبای چهارمحال و بختیاری در روز‌های پایانی سال همچون سایر مناطق کشور خانه‌تکانی می‌کنند و گرد و خاک یک ساله را از خانه و کاشانه خویش می‌زدایند تا با طراوت و تازگی، به استقبال پرطراوت‌ترین فصل سال بروند.

در چهارمحال و بختیاری به خاطر موقعیت طبیعی و اقلیم کشاورزی برای سبزه عید، به نشانه شروع سالی سبز و پر برکت به خصوص در زمینه زراعت اهمیت زیادی قائل می‌شوند.

اهالی این استان علاوه بر کاشت سبزه، خرید لباس نو و خانه تکانی و چیدن سفره هفت سین (با گذاشتن قرآن، گلاب، آینه، تخم‌مرغ‌های رنگی، آجیل، میوه و شمع یا چراغ) که در همه جای ایران مرسوم است، آداب و آیین‌های سنتی و کهن خاصی نیز دارند که در ادامه به آن اشاره می‌شود:

عید رفتگان

یکی از رسوم مردم چهارمحال و بختیاری، عید رفتگان است که یک روز قبل از سال تحویل، برگزار و به عنوان عید علفه، علفات، یا عرفا و یا عید کوچک خوانده می‌شود.در این روز مردم به زیارت اهل قبور می‌روند و روی مزار آن‌ها سبزه می‌گذارند و حلوا یا خیراتی در بین مردم تقسیم می‌کنند.

شب هنگام نیز اغلب مردم شیر برنج می‌پزند، چون معتقدند شیر برنج غذایی است که به شخص فوت شده نیز می‌رسد.

در مناطقی مانند شهرکرد، فرخ شهر، شهر کیان و چالشتر علاوه بر پخت شیر برنج، غذای مرسوم دیگری مانند کوفته نیز پخته و در شب علفه یا علفات مصرف می‌شود.

زیارت شهدا و اهل قبور در پنج شنبه آخر سال و آخرین روز سال نیز از دیگر آیین‌های سنتی در این استان به شمار می‌رود.

سمنو پزان

سمنو پزان نیز از رسوم و سنت‌های قبل از عید نوروز است که در چهارمحال و بختیاری دارای اهمیت زیادی می‌باشد. مردم این استان معتقدند سمنو وقتی کامل پخته می‌شود که مورد عنایت حضرت فاطمه زهرا (س) قرار گیرد.

کاکولی پزان

برخی نیز در روز‌های پایانی سال با پخت نان سنتی استان که کاکولی نام دارد، بخشی از شیرینی سفره هفت‌سین خود را تهیه می‌کنند. کاکولی با ترکیب آرد و شیر یا آب و اضافه کردن مغز گردو و بادام و کشمش تهیه می‌شود که برای رویه آن نیز از تخم‌مرغ، گلرنگ، ماست، کنجد، سیاه‌دانه و دانه خشخاش استفاده می‌کنند.

تهیه گندم برشته

تهیه گندم برشته یا همان گندم بو داده، از رسوم دیرینه مردم چهارمحال و بختیاری برای عید نوروز است که بیشتر با شاهدانه مخلوط و در ایام عید مصرف می‌شود. برای این کار، گندم را پس از شستن، در شیر می‌جوشانند و بعد روی ساج یا تاوه، گندم برشته تهیه می‌کنند.

روشن کردن آتش در شب چهارشنبه آخر سال

چهارشنبه‌سوری در این منطقه از قدمت زیادی برخوردار است. در آخرین شب چهارشنبه سال یا «چهارشنبه‌سوری» مردم با روشن کردن آتش و پریدن از روی آن، سلامتی و رزق و روزی، و پایان غم را طلب می‌کنند. پریدن از روی آتش سه بار تکرار و هنگام هر بار پریدن، این شعر خوانده می‌شود: «تَش تَش نوروز ایکُنُم، شادی هر روز ایکُنُم / سرخی تو سی مو، زردی مو سی تو / غم بره شادی بیا، محنت بره روزی بیا»

تعداد آتش‌ها را فرد می‌گیرند و معتقدند کسی که از روی آتش زوج بپرد، سال آینده چهارشنبه سوری نخواهد داشت.

در مناطق بختیاری نشین، به چهارشنبه سوری، چهارشنبه سیری یا تَش پَرَک می‌گویند.

چهارشنبه‌سوری در گذشته در مناطقی مانند روستای دستگرد امامزاده (از توابع بخش فرخ‌شهر شهرستان شهرکرد) با آداب خاصی برگزار می‌شده است و مرسوم بود که افراد خانواده کنار هم جمع می‌شدند و مهره‌های رنگی را با نیت خاصی در کوزه‌ای به نام بولونی می‌انداختند و درب آن را می‌بستند و صبح فردا آن را باز می‌کردند که هر کس همراه با شعری که می‌خواند و نیتی که در دل داشت، مهره‌ای را از بولونی بیرون می‌آورد. اگر مهره با رنگی که فرد دیگری انداخته بود بیرون می‌آمد می‌گفتند تعبیر شعر برای اوست.

یکی از آداب بسیار پسندیده در روز‌های پایانی سال بردن مقداری از این خوراکی‌ها برای افراد کم‌بضاعت بوده که در گذشته بیشتر اجرا می‌شد.

نوروز خوانی

نوروزخوانی و چاووش خوانی برای استقبال و پیشواز نوروز و فصل بهار، در مناطق مختلف چهارمحال و بختیاری از جمله نقاط ترک نشین مرسوم بود که نوروزخوان با خواندن نوروزیه در کوچه‌های شهر یا روستای خود، عیدی‌هایی مانند توت خشک، کشمش، نخودچی، تنقلات، سکه و تخم‌مرغ دریافت می‌کرد.

سرکشی و کمک به نیازمندان

سرکشی از فقرا و جمع آوری کمک برای نیازمندان از دیگر رسوم و سنت‌های نیکو و پسندیده پایانی سال و پیشواز نوروز در چهارمحال و بختیاری است که افرادی به صورت خودجوش با جمع آوری مواد غذایی و برخی کالا‌ها و مایحتاج زندگی و یا حتی پول نقد، آن را بین افراد نیازمند توزیع می‌کنند.

کوفته پزان

از سنت‌های زیبای مردم چهارمحال و بختیاری که شب قبل از عید و در بیشتر نقاط این استان انجام می‌شود، کوفته‌پزان است.

زنان با تهیه مواد اولیه شامل برنج، گوشت گوساله، نخود لپه، پیاز، سبزیجات معطر و آلوچه، که بسیار مغذی و متناسب با طبیعت سردسیر منطقه است، از عصر آخرین شب سال مشغول به پخت کوفته می‌شوند.

برای تهیه کوفته، گوشت، برنج، لپه و پیاز چرخ شده را با هم مخلوط و نمک و ادویه و سبزیجات معطر را نیز اضافه می‌کنند و آن را به شکل گلوله‌های کوچک که بین آن آلوچه گذاشته می‌شود، در می‌آورند و در قابلمه‌ای که از قبل کمی برنج گرده با مخلفات دلخواه در آن طبخ شده، قرار می‌دهند تا پخته شود.

چراغ بران

آیین سنتی چراغ بران، رسم دیرینه پیشواز نوروز میان مردم شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری است که ساعاتی قبل از تحویل سال، و با حضور در آستان مقدس حضرات امامزادگان حلیمه خاتون و حکیمه خاتون (س) این شهر اجرا می‌شود.

مردم این شهر، از دیرباز و بر اساس اعتقادی دیرینه، آتش مورد نیاز اجاق خانه و چراغ منازل خود را در حرم مطهر این امامزادگان (ع) و به دست یکی از سادات، خادمین و پیوستگان به این بقعه متبرکه تهیه می‌کردند.

به همین منظور، همه ساله، ساعاتی قبل از حلول سال نو، کودکان به همراه پدر، مادر و بزرگتر‌های خود، علاوه بر زیارت تربت آرمیدگان در این مضجع و طلب برکت و سلامتی اهل خانواده در ایام پیش رو، فانوس و چراغ‌های نفتی و یا شمع را به دست متولی و سادات حاضر در این بقعه روشن کرده و با آوردن آن به منازل خود، نور و روشنایی و گرمای عشق به اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) را به منازل خویش متصل و در کانون گرم خانواده جاری می‌کنند.

مردم شهرکرد این فانوس را در سفره هفت‌سین قرار می‌دهند و بر این باورند که باید تا پایان نوروز روشن باشد.

آیین سنتی چراغ بران شهرکرد در تاریخ ۵ دی ماه ۱۳۹۰ و به شماره ۳۹۱ در فهرست آثار ملی معنوی ایران به ثبت رسید.

قرائت قرآن توسط بزرگ خانواده

در بیشتر نقاط چهارمحال و بختیاری، هنگام تحویل سال، بزرگ خانواده قرآن و دعای تحویل سال را می‌خواند و دیگران با نیت آغاز سالی پر خیر و برکت، یا همراه او قرآن و دعا می‌خوانند و یا روی آیات قرآن نگاه می‌کنند.

سپس پدر یا بزرگ خانواده، مقداری پول بین صفحات قرآن می‌گذارد و بعد از تحویل سال، آن را بین اعضای خانواده تقسیم می‌نماید.

زیارت امامزادگان (ع) و اموات و شهدا

حضور، عبادت و دعا در زیارتگاه‌های امامزادگان (ع) همزمان با لحظات تحویل و آغاز سال جدید از سنت‌های مرسوم در چهارمحال و بختیاری است.

همچنین برخی مردم این استان، سال نو را با حضور در کنار قبور شهدا و اموات و درگذشتگان ـ بویژه درگذشتگان یک سال گذشته ـ ضمن قرائت قرآن و دعا، و با غبارروبی و عطر افشانی قبور و چیدن سفره هفت سین و توزیع میوه و شیرینی آغاز می‌کنند.

برخی مردم استان هم در صبح اولین روز سال یا اولین پنج شنبه سال، با چیدن سفره هفت سین و توزیع میوه و شیرینی در کنار قبور اموات و شهدا حاضر می‌شوند.

شال اندازی

شال اندازی از دیگر آداب و رسوم در برخی مناطق و بویژه مناطق بختیاری نشین استان در آغاز سال نو است.

در این رسم بیشتر کودکان و نوجوانان و حتی بزرگتر‌ها همزمان با شب عید نوروز یا لحظات آغاز سال جدید، با مراجعه به درب خانه‌ها، شال و یا پارچه‌ای روسری مانند را به داخل خانه می‌اندازند و صاحب خانه، بدون نگاه کردن به فردی که شال انداخته، چیزی که بیشتر هم تنقلات و خوراکی‌های شب و روز عید است، داخل آن قرار می‌دهد و از لای درب خانه به او بر می‌گرداند.

برپایی سیاه چادر در مکان‌های سرسبز

عشایر بختیاری نیز همزمان با تحویل سال به مکان سبزتری رفته و سیاه چادر خود را بر پا میکنند و معتقدند در عید نوروز، دو فرشته در حالی که مشغول صحبت کردن با یکدیگر هستند، از آسمان عبور میکنند و اگر کسی هنگام دیدن آن دو فرشته، آرزوی خود را بگوید، همان روز برآورده می‌شود.

عیدانه برای تازه عروس‌ها

بردن عیدانه برای تازه عروس‌ها از رسوم قدیمی در چهارمحال و بختیاری است. در این رسم، بزرگان خانواده داماد، با خرید هدایایی به منزل پدری عروس رفته و برای عروس، عیدی و آش می‌برند که به «آش عیدی» معروف است. برخی نیز در کنار هدیه و شیرینی و میوه، به جای غذای طبخ شده، مواد مورد نیاز برای پخت غذا از جمله برنج، گوشت و روغن را همراه می‌برند.

این رسم تقریباً در تمامی اعیاد مانند عید فطر، قربان و غدیر مرسوم است.

بردن آش عیدی برای اقوام

از دیگر سنت‌های قدیمی نیکو و پسندیده در استان این است که در شب عید نوروز یا اعیادی مانند فطر، قربان و غدیر، بزرگان فامیل و پدر هر خانواده، غذای معروف به «آش عیدی» یا مورد نیاز برای پخت غذا را همراه با میوه و شیرینی و هدیه برای دختران و خواهران خود می‌فرستد و عید را به آن‌ها تبریک می‌گوید.

دید و بازدید، عیدی دادن و عیدی گرفتن و عیادت از بیماران

صله رحم و دید و بازدید اقوام و دوستان و بزرگان همراه با عیدی دادن و عیدی گرفتن از بزرگتر‌های خانواده و فامیل، و همچنین عیادت از بیماران، از سنت‌های بسیار شیرین و پسندیده در ایام عید نوروز و آغاز سال جدید در همه جای کشور و چهارمحال و بختیاری است.

مردم برخی از مناطق چهارمحال و بختیاری هم برای قدم نخستین کسی که در روز عید، پای خود را در خانه آن‌ها میگذارد اهمیت ویژه‌ای قائلند و اگر کسی سال گذشته، قدمش برای اهالی آن خانه خوب بوده باشد، از او دعوت می‌کنند تا نخستین کسی باشد که در سال جدید به خانه آن‌ها وارد می‌شود.

شب باباعید

شب باباعید به پایان اولین روز سال نو گفته می‌شود که مردم چهارمحال و بختیاری در این شب، شیر برنج همراه با سیاه‌دانه می‌پختند و یا برخی افراد دمپخت بلغور جو یا گندم تهیه می‌کردند.

دمپخت غذایی مانند کته است که با برنج درست می‌شود و موادی مثل گوجه، عدس، گوشت و لپه به آن اضافه می‌کنند.

شنبه‌گردش یا شنبه‌گردی

آیین «شنبه گردش»، «شنبه گردی» یا «شنبه به در» سنتی دیرینه و کهن می‌باشد که از روزگاران قبل در بین مردم بیشتر مناطق استان چهارمحال و بختیاری و به ویژه اهالی شهرکرد مرسوم بوده و خوشبختانه هنوز پابرجا مانده است.

بر اساس این سنت که نمونه کوچک تری از سیزده به در است، مردم در نخستین شنبه هر سال، با حضور در دامان طبیعت، علاوه بر گذران روزی فرح بخش در کوه و دشت، با طبیعت دوستی دوباره برقرار می‌کنند و معتقدند با این کار سال خوبی در انتظار آنان است.

در روز شنبه گردش، مُچه که گیاهی خوراکی است، چیده و با آن آش درست می‌شود.

در گذشته، دید و بازدید نوروزی هم به دلیل حضور در طبیعت، در این روز انجام نمی‌شده است.

سیزده به در و گره زدن سبزه‎ها

«سیزده‌به در» رسمی قدیمی و کهن در همه جای کشور است که مردم چهارمحال‌وبختیاری نیز از صبح روز سیزدهم فروردین با برداشتن وسایل گردش، به دل طبیعت بهاری می‌روند تا این روز را همراه با خانواده و بستگان، در دل طبیعت و با تفریح و گردش سپری کنند.

طبخ غذا‌های محلی و گره زدن سبزه‌ها از آیین‌های سیزده‌به‌در است.

در بیشتر نقاط و به ویژه روستا‌های چهارمحال و بختیاری، خانواده‌ها این روز را به صورت جمعی و در کنار سایر فامیل و بستگان نزدیک می‌گذرانند و سبزه عید را داخل آب روان می‌اندازند.

روز سیزده به در اگر هوا مساعد باشد، کمتر خانواده‌ای است که به دامان طبیعت نرود.

گزارش از افسانه احمدی فارسانی

باشگاه خبرنگاران جوان چهارمحال و بختیاری شهرکرد