شهری که قنات‌های جهانی را در خشکسالی ابداع کرد

ایسنا/خراسان جنوبی شهر فردوس با نام قدیمی تون به رشته قنات‌هایی معروف است که در جهان ثبت شده است.

فردوس در پهنه وسیع خراسان شهری است که پشت نام زیبایش تاریخی بلند بالا پنهان کرده است و این خوش نامی و معروفیتش در طول تاریخ و در میان سفرنامه‌ها و کتب تاریخی نیز کاملا هویداست. شهری زیبا با باغ‌های زیبای پسته، مزارع یکپارچه سفید پرورش پنبه، زمین‌های زینت بسته با گل‌های زعفران، شهری با باغ‌های بهشتی انار و درختان سربفلک کشیده گردو.

به گزارش ایسنا، شهری که دیوار به دیوار کویر است اما باغ‌ها و روستاهای سرسبزش مثل سدی محکم در برابر پیشروی کویر ایستاده است. اما اگر سری به پیشینه تاریخی فردوس بزنید تنها تا سال ۱۳۰۸ هجری شمسی این نام را در سندها و متون تاریخی خواهید یافت و در روزگاران قبل از آن اثری از فردوس نیست، اما این شهر قدمتی چند هزار ساله دارد، سال هاست که به اسم تون شناخته می‌شود. جستجوهای باستان شناسی قدمت این شهر را به هزاره‌های قبل از میلاد می‌رساند و در برخی منابع حتی به دوران حکومت مادها اشاره شده است، اما آنچه مسلم است شهر در دوران حکومت ساسانیان منطقه‌ای آباد و ثروتمند بوده و از آمار جمعیتی بالایی برخوردار بوده است.

اکنون تون، فردوس نامیده می‌شود و بازهم با باغ‌های زیبا و البته پیشینه تاریخی غنی‌ خود استوار ایستاده است. اهالی فردوس با زبان شیرین و محصربفرد تونی صحبت می‌کنند و زبانشان هم نشان از اصالت و قدمت طولانی شان دارد. این گویش در میان تمام گویش‌های ایرانی بیشترین شباهت را به زبان فارسی باستان دارد. 

بارگاه امام زادگان

امامزاده سلطان محمد و سلطان ابراهیم که از فرزندان امام موسی کاظم هستند در شهر فردوس مدفون هستند. بر سر مزار این دو بزرگوار مقبره‌ای بنا شده است که احتمال می‌رود متعلق به دوران تیموریان است. چندین لوح در داخل بنا قرار دارد که متعلق به دوران شاه اسماعیل صفوی است. بر روی در ورودی و چوبی امامزاده نیز کتیبه‌ای قرار دارد که تاریخ ۹۸۴ ه.ق را روایت می‌کند. بنای امامزاده در زلزله سال ۱۳۴۷ آسیب فراوانی دید و دوباره بازسازی شد. گنبد امامزاده جزو معدود گنبدهای منطقه خراسان است که با کاشی های منقوش آراسته شده است.

مسجد جامع تون

مسجد جامع تون یک بنای تاریخی دیگر در شهری که به واسطه همسایگی‌اش با کویر بناهایش همه از جنس خشت و خاک است. در جنوب غربی شهر فردوس فعلی محوطه باستانی شهر تون سابق قرار دارد و مسجد جامع تون نیز در همین محوطه قرار دارد. مسجدی دو ایوانه که جزو معدود مساجدی است که به سبک خراسانی معماری شده است. بنای اولیه مسجد با مقایسه معماری و تزیینات بنا متعلق به دوره سلجوقیان است که بر اثر زلزله‌ای مهیب آسیب دید اما ایوانی مشهور به ایوان قبله و دو شبستان آن سالم باقی ماند. بخش‌های آسیب دیده در زمان صفویه بازسازی شد و یک شبستان هم در زمان قاجار به این مسجد اضافه می‌شود.

قنات بلده

قنات رمز ادامه حیاط در کویر است. اگر باغ‌های سرسبز فردوس اینقدر زیباست، قطعا پای یک قنات قدیمی و چند صد ساله در میان است. قنات بلده اما فقط یک رشته قنات ساده نیست، بلکه مجموعه‌ای از ۱۵ قنات و دو چشمه آب است که وظیفه آبرسانی به مزارع و باغات شهر تون را بر عهده داشته است. آنچه این قنات و سیستم آبیاری هوشمندش را جذاب تر می‌کند قدمت آن است که احتمالا به دوران ساسانی بازمی‌گردد. قنات محلی برای تامین آب شرب اهالی تون نیز بوده است و کار تصفیه آب را هم به شیوه هوشمندانه‌ای انجام می‌داده است. یک روش برای حفظ آب قنات از تبخیر و همچنین جلوگیری از نفوذ بیش از حد در خاک استفاده از خاک رس بوده است که بسیار ساده و هوشمندانه است. قنات جهانی بلده فردوس در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

کویر پلوند

منطقه حفاظت شده مظفری در نزدیکی شهر فردوس، از آن دست جاذبه‌های طبیعی است که حتما باید سری به آن بزنید. مکانی که کوه‌ها کویر را احاطه کرده‌اند و عقاب‌ها به پرواز در می‌آیند. علاوه بر مشاهده تپه ماهورهای زیبا و صفحات نمکی کویر مظفری یا پلوند می‌توانید منتظر دیدن کل، میش، قوچ، عقاب، شاهین، تیهو، آهو، روباه، لاک پشت و حتی گرگ باشید. پوشش گیاهی این منطقه نیز پر از گیاهان منحصربفرد و گاه درمانی است. آویشن، بومادران و حتی لاله قرمز در سینه کش کویر پلوند به چشم می‌خورند. اما این کویر به دم یوزهای خود نیز شهره است. یک پدیده طبیعی که در آن تپه ماهورها بیشتر به دم یوز می‌مانند تا تپه ماهور.

در نزدیکی این کویر زیبا می‌توانید سری به سنگ سوراخ بزنید. پدیده‌ای طبیعی و حیرت انگیز که بر بلندای یک کوه رخ داده است. یک سوراخ که درست در قله یک کوه ایجاد شده و گویی دستکند است، اما این پدیده به دلیل فرسایشی است که در سنگ‌هایی از جنس آهک اتفاق می‌افتد.

قلعه کوه

یکی دیگر از قلعه‌های مهم اسماعیلیان قلعه کوه است. یک قلعه دیگر مستحکم که بر بلندای کوه قرار گرفته و در کل ایالت خراسان کم نظیر است. قلعه‌ای با چندین برج مراقبت، دیواره‌های چند لایه که در شش طبقه ساخته شده بود. وجود طبقات متعدد امکان ذخیره آذوقه کافی را به ساکنین قلعه می‌داده است و آب انبارهایی در کنار یک چاه برای ذخیره آب تعبیه شده بود تا امکان اقامت طولانی مدت در قلعه را فراهم کند. قلعه از سه طرف مشرف به پرتگاه بوده و تنها یک ورودی داشته و گویا ستاد فرماندهی در طبقه ششم مستقر بوده است.

قلعه دختر

اگر به تاریخ اسماعیلیه علاقمند باشید حتما می‌دانید یکی از قلاع مستحکم و استراتژیک اسماعیلیه قلعه دختر یا قلعه حسن آباد بود. این قلعه نیز همانند تمام قلعه‌های اسماعیلیه بر بلندای کوه قرار گرفته و حصارهای مستحکم سنگی آن را احاطه کرده‌اند. قلعه متعلق به قرون ۵ و ۶ هجری است. آثار برح‌های مراقبتی قلعه هنوز هویداست. اگر چرخی در قلعه بزنید اتاق‌ها، حمام و حتی چوب‌ها و میخ‌های به کار رفته در قلعه را خواهید دید. نکته شگفت انگیز آنکه زلزله سال ۱۳۴۷ پرده از راز بزرگی برداشت. کشف تونل زیرزمینی که این قلعه را به مرکز شهر باستانی تون و همچنین دیگر قلعه مهم اسماعیلیان یعنی قلعه کوه متصل می کرد. در این تونل کشف شده آثار و بقایای چندین جسد کفن پوش نیز کشف شد.

مدرسه علمیه علیا

وجود چند مدرسه در شهر آباد و پر رونق تون امری طبیعی بوده است. علاوه بر این مدرسه مدارس دیگری نیز در این منطقه برپا بوده است. میرعلی بیک این مدرسه را در دوران صفویه بنان نهاد. مدرسه‌ای هشت ضلعی که چهار ایوان داشته و پس از گذر از هشتی وارد حیاطی گود می‌شوی که چند پله ای از سطح ورودی پایین تر است. دور تا دور بنا به جز یک ضلع پر از حجره‌هایی است که محل تحصیل طلاب بوده است. نمازخانه این مدرسه زیباترین بخش آن است که با هنر مقرنس کاری آراسته شده است. این مدرسه خشتی و آجری به مدت چند قرن محل تحصیل طلاب بوده تا اینکه به واسطه زلزله ۱۳۴۷ تخلیه شد.

مجموعه تاریخی کوشک

شهر تاریخی تون چندین دروازه داشته که دروازه قائن یکی از آن‌هاست. در نزدیکی این دروازه یک مجموعه تاریخی قراردارد. این مجموعه شامل مسجد، حمام، حوض انبار و یک آب انبار است. به نظر می‌رسد هر یک از این موارد در زمان‌های جداگانه‌ای ساخته شده است. مثلا مسجد کوشک به گمان باستان شناسان قدیمی ترین مسجد در منطقه خراسان است که متعلق به دوران ساسانیان است. مسجدی خشت و گلی که دو شبستان زمستانه و تابستانه دارد. شبستان زمستانه از قدمت بالاتری برخوردار است و کتیبه‌ای را در محراب خودش دارد که تاریخ ۵۵۴ هجری قمری بر آن نقش بسته و شبستان تابستانه یادگار دوران صفویه است.

در مورد حمام گمانه زنی‌ها متفاوت است. برخی آن را از حیث معماری متعلق به دوران صفویه می دانند. حمام ویژگی های منحصربفردی دارد که تعادل دما، نور، امنیت و بهداشت آن را تامین می‌کند. حوض آب انبار نیز همانطور که از نامش پیداست حوضی بوده که به آب انبار تغییر کاربری داده است و احتمالا آب انبارها هم یادگار صفوی‌هاست.

حمام‌های تاریخی

شهر باستانی تون چندین حمام دارد که عباتند از حمام‌های جهانیار، خیروز، سردشت، کوشک و زال. هر یک از این حمام‌ها به سبک و سیاق تمام حمام های ایرانی شامل سربینه، گرمینه، خزینه و هیزم دان است. اغلب حمام‌ها یادگار دوران حکومت صفوی است و در زیرزمین قرار گرفته اند تا بتوان تعادل دمایی را حفظ کرد. در این میان گنبدهای این حمام‌خا بر کف زمین قرار داشته و نورگیرهایی نیز وظیفه تامین روشنایی حمام را بر عهده داشته است. حمام‌ها تزیینات خاصی ندارند و تها با آجرکاری کمی آراسته شده‌اند. در این میان اما حمام خیروز بازسازی شده و حال به عنوان موزه مردم شناسی مورد استفاده و بازدید قرار می‌گیرد.

انتهای پیام