قلعه‌های باستانی گنجینه تاریخ و تمدن باشکوه و کهن کرمانشاه

خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها- رؤیا متکیائی: قلعه‌های تاریخی یادگارهایی ارزشمند از گذشته هر منطقه به شمار می‌روند و برای بررسی تاریخ سیاسی و اجتماعی یک سرزمین و نیز ساختار بنا و معماری می‌تواند حائز اهمیت باشد.

قلعه‌های باستانی به دلایل مختلف از جمله سکونت، جلوگیری از تجاوز دشمن، پاسداری از مرزها، زندان، نگهداری خزائن پادشاهی و… ایجاد می‌شدند و امروزه به مقصد گردشگران و محل بازدید مسافران تبدیل شده‌اند.

وجود قلعه‌های تاریخی و و دژهای مستحکم با ویژگی‌های منحصر به فرد، گواه روشنی بر تمدن کهن این دیار شگفت آمیز است، بناهایی استوار که از دریچه هر یک از آنها حقایق جالبی از زندگانی گذشتگان به چشم می‌آید.

بسیاری از قلعه‌های تاریخی و باستانی کرمانشاه اغلب در کنار آبادی‌ها و روستاها و بر بلندای تپه یا کوهی قرار گرفته‌اند و با معماری ویژه اقلیم و شرایط جغرافیایی منطقه بنا شده‌اند.

شرایط جغرافیایی و اقتصادی، وسعت مرزها، از عوامل تأثیر گذار در استفاده از مصالح قلعه‌ها بوده است و خشت خام در کنار استفاده از لاشه سنگ و ملات گچ، از رایج‌ترین سنت‌های ساختمان سازی محلی بوده است و استفاده از سنگ‌های قالب تراش خورده خصوصاً برای دیوار کشی دیده می‌شود.

قلعه‌ها از نظر اقلیم شامل قلعه‌های کوهستانی با پلان نامنظم در بستر مسیرهای طبیعی و صعب العبور و قلعه‌های دشتی و جلگه‌ای به عنوان شکل اولیه، مرکز و هسته شهرها معمولاً در کنار رودخانه‌ها، راه‌های مهم و قنات‌ها ساخته می‌شدند و اغلب بلند تر از محیط مجاور خود بودند، تقسیم می‌شوند.

قلعه‌ها از منظر کارکرد به قلعه‌های مسکونی که توسط مالکین و ارباب‌ها برای سکونت خانواده، رعایا و احشام ساخته می‌شده و قلعه‌های کاروان سرایی که فضایی به عنوان پناهگاه برای اسکان موقت و امنیت مسافران تهیه می شده و کمی شبیه قلعه‌های نظامی هستند و قلعه‌های نظامی که مراکز حکومتی، مرکز اسکان در مواقع جنگی، و بنایی در راستای تأمین حفاظت و امنیت و دفاع از شهر بودند، تقسیم می‌شوند.

از مشهورترین قلعه‌های تاریخی و باستانی استان کرمانشاه می‌توان به؛ قلعه هژیر (هجیر)، قلعه بزه رود (بزه رو)، قلعه مروان، قلعه ساری اسلان، قلعه بیستون، قلعه یزدگرد (زرده) اشاره کرد.

قلعه یزدگرد

قلعه یزدگرد در استان کرمانشاه، شهرستان دالاهو، بخش مرکزی، دهستان بان زرده، ۷۰۰ متری جنوب روستای زرده واقع شده و یکی از مستحکم‌ترین دژهای ایران باستان در دالاهو است و روی یکی از مرتفع‌ترین کوه‌های این منطقه کوهستانی زیبا و افسانه‌ای قرار دارد. هنگام حضور در این بنای ارزشمند می‌توان به شکوه و عظمت آن را به وضوح حس کرد و زیبایی وصف‌ناشدنی دشت ریجاب را بر پای دژ، به تماشا نشست.

ناحیه‌ای را که قلعه در آن جای دارد را می‌توان یکی از جاذبه‌های طبیعی در نظر گرفت و مجموعه بناهای قلعه یزدگرد که دربرگیرنده چند بنای تاریخی است، در دره‌ای وسیع قرار دارد که مساحت آن به ۴۰ کیلومتر مربع می‌رسد که از سمت شمال و شرق به صخره‌های پلکانی زیبای دالاهو محدود می‌شود و همچنین از سمت شمال غرب نیز به‌واسطه پرتگاهی با شیبی بسیار تند، به جلگه ذهاب متصل شده و این اثر در اسفند ۱۳۸۶ با شماره ثبتی ۲۲۴۶۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

در رابطه با قدمت قلعه یزدگرد کرمانشاه، نظریاتی بیان شده و پس از انجام تحقیقات اولیه، باستان‌شناسان قدمت قلعه یزدگرد را به دوران ساسانیان نسبت دادند اما بعد از بررسی‌های بیشتر مشخص شد تعداد زیادی از سازه‌های مجموعه قلعه از دوران اشکانیان به‌جای مانده‌اند.

از ویژگی‌های قابل‌توجه در مورد معماری مجموعه تزئینات گچبری بسیار زیبا و شگفت‌انگیزی است که در عمارات آن انجام شده و شاید علت این امر دوره ساخت قلعه است که به عصر حکومت اشکانیان بازمی‌گردد چراکه از ویژگی‌های بارز در بناهای این دوره استفاده از گچبری‌های فراوان است. تزئینات گچبری در بناهای مجموعه قلعه یزدگرد در نوع خود زیبا و منحصربه‌فرد است کارشناسان باستان‌شناسی بر این باورند که گچبری‌های عمارات مجموعه قلعه یزدگرد کرمانشاه در مقایسه با تعداد زیادی از محوطه‌های پارتی از تنوع بیشتری برخوردار است به‌عنوان مثال می‌توان به نقوش مختلف گچبری‌های ستون‌ها، سرستون‌ها، دیوارها و طاقچه‌ها اشاره کرد.

این نقوش به نقوش گیاهی، هندسی، اساطیری، حیوانی و انسانی تقسیم‌بندی می‌شوند، نقش برگ کنگر یکی از منحصربه‌فردترین نقوش گچبری در بناهای قلعه یزگرد به شمار می‌آید که روی سرستون‌های کرنتی اتاق شماره پنج قابل‌مشاهده است. اجرای این نوع تزئینات بر سرستون‌ها را متعلق به یونان می‌دانند که قدمت آن به اواخر قرن پنجم پیش از میلاد بازمی‌گردد. قلعه یزدگرد دژی مستحکم با دسترسی غیرممکن برای دشمنان بوده است و دسترسی غیرممکن دشمنان به قلعه به‌دلیل حصارکشی پیرامون آن محدود شدن آن از سه سمت به ارتفاعات و موقعیت طبیعی و نیز بهره‌مندی این دژ باستانی از دیده‌بانی بسیار قوی، از دیگر ویژگی‌های قابل‌توجه در این میراث ایران کهن است که آن را در شمار مستحکم‌ترین بناهای تاریخی کشور قرار می‌دهد در این مجموعه باستانی ۱۰ بنا قرار دارد که می‌توان به دیوار گچی، آشپزخانه، دروازه، جای دار، تپه رش، قلعه یزدگرد، گچ گمبد، قلعه داور، نقاره‌خانه و آشیه وا اشاره کرد.

قلعه بیستون

این قلعه قدیمی در زمره مجموعه آثار تاریخی بیستون است که در ابتدای راه بیستون به سنقر و کلیایی و مسلط بر بستر دینور آب واقع شده و مصالح به کار رفته در بنای قلعه عمدتاً از سنگ و گچ است اما پاره‌های آجر و سفال شکسته فراوان نیز در پیرامون آن دیده شده و از آجرهای این قلعه در بنای پل خسروی (پل شاه عباسی) بیستون استفاده کرده‌اند. طول بنای قلعه ۵.۹۴ متر و پهنای آن ۴.۷۰ متر است و به دوره ساسانی مربوط است که نیاز مبرمی به مرمت و حفاظت کامل دارد.

قلعه ساری اصلان

بنای عظیمی است که در شمال شهر کنگاور قرار دارد. مصالح اصلی این قلعه از آجر و گل و گچ است و بنای اولیه قلعه دارای یک حیاط وسیع بیرونی و یک ساختمان در ضلع غربی، یک ساختمان اندرونی در ضلع شمالی، یک طبقه است. در اصلی و بزرگ قلعه، حوضی مستطیل شکل وجود دارد که با سنگ تراش دیوار وار از سطح حیاط بالا آورده شده و در محوطه حیاط بیرونی قلعه درختان قطور زیادی از نوع توت و چنار و اقاقیا سر به فلک کشیده‌اند.

قلعه مروان این قلعه در روستای کندوله، از توابع بخش دینور شهرستان صحنه قرار دارد. و بر بالای کوه «لمه قه لا» (سینه قلعه) در شمال شرق کندوله واقع شده و آثار باقی مانده از قلعه نشان می‌دهد که مصالح آن از سنگ و ملات گچ بوده و در بین مردم روستا معروف است. زمانی که مروان خلیفه اموی فراری بود در این قلعه زندگی می‌کرده است.

قلعه بزه رود

در بالادست روستای بزه رود ۵۰ کیلومتری شمال غربی صحنه در میان باغ‌های سیب آثار قلعه‌ای قدیمی باقی مانده است و از بنای اصلی قلعه یک ردیف اتاق که با آجر و ملات گچ ساخته شده و در ضلع جنوبی و بقایای دیواری از گل و سنگ در ضلع شمالی به جا مانده است. آجر پاره‌ها و سفالینه‌های لعابدار فراوانی در پیرامون آن به چشم می‌خورد.بیشتر سفالینه‌ها به دوره صفوی مربوط است.

قلعه هژیر

بر قله کوه هژیر (هجیر) در کنار روستاهای جون‌آوا (جیحون آباد) و چمه (۱۸ کیلومتری شمال غربی صحنه و ۴ کیلومتری شرق راه کرمانشاه-سنقر) آثار دیوارهای قلعه قدیمی عظیمی مشهود است که بلندی دیوارهای آن به سه متر می‌رسد و بیشتر قسمت‌های این قلعه خراب شده و مصالح ساختمانی آنکه از سنگ نتراشیده و ملات گچ سرندی بوده و به دامنه‌های تند قله فرو ریخته است. ریش سفیدان محل اعتقاد دارند که توصیف قله هجیر در شاهنامه فردوسی نیز آمده است.

تپه قلعه

یکی از جاذبه‌های دیدنی گیلانغرب است و این تپه که در گویش محلی به آن قلا گفته می‌شود در مرکز شهر قرار گرفته و به دلیل عدم انجام فعالیت‌های باستان شناختی دقیق تشخیص دوره دقیق آن مشخص نیست اما برخی از کارشناسان ساخت و احداث این قلعه باستانی را مربوط به عصر آهن و زمان استیلایی ایلامیان باستان بر این مناطق می‌دانند. راولسیون سیاح انگلیسی در سفرنامه خود راجع به این تپه می‌نویسد در اینجا تپه قابل توجهی وجود دارد که در دامنه آن دژ بزرگ و نامنظمی دیده می‌شود که خوانین کلهر آن را ساخته‌اند و من معتقدم که اینجا یک آتشکده‌ی با عظمت مربوط به مغها بوده که در دوره انحراف دینی زمان اشکانیان به یکی از خدایان محلی که آن را الهه شکار می دانسته‌اند اختصاص داده شده است.

زیج منیژه یا قلعه منیژه

یکی از زیباترین آثار استان کرمانشاه در سرپل ذهاب قلعه منیژه محسوب می‌شود. زیج منیژه یا قلعه منیژه در مسیر جاده اصلی کرمانشاه به سرپل ذهاب و در قسمت پایین دست طاق‌گرا و کوه عظیم پاطاق و در نزدیکی گوردخمه دکان داود قرار دارد و گفته می‌شود که قلعه منیژه در روزگار آبادانی، قلعه‌ای مربعی شکل بوده است.

این بنای تاریخی و منحصربه‌فرد در سال ۱۳۸۴ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۳۴۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. برای دسترسی به قلعه منیژه از شهر کرمانشاه به‌سمت سرپل‌ذهاب حرکت کنید در ۱۵ کیلومتری شهر سرپل ذهاب و پس از ایست‌بازرسی گردنه پاتاق وارد جاده روستایی پاتاق شوید و با امتداد این جاده به روستای پاتاق و زیج منیژه برسید.

در خصوص زیج منیژه اسناد تاریخی چندان واضح و روشنی وجود ندارد اما با توجه به معماری انجام گرفته در این بنا به‌ویژه طرح درگاه‌ها، قوس‌ها و همچنین پوشش سقف این بنا می‌توان ساخت آن را به اواخر دوره ساسانی نسبت داد. بنایی با بیش از هزار سال قدمت که اگرچه هنوز هم در ماهیت آن تردید وجود دارد اما بسیاری از باستان‌شناسان آن را یک کوشک بین راهی می‌دانند که افسانه‌های محلی آن را با منیژه شاهنامه و ایران باستان پیوند داده‌اند.

زیج به‌معنای رصدخانه یا تماشاگه است و مردم محلی عقیده دارند زیج منیژه برای مدتی محل استقرار منیژه بوده است، بنای تاریخی قلعه منیژه با ارتفاع حدود ۲ متر از زمین‌های اطراف خود و با ابعاد ۷۰ در ۵۰ متر مربع، پلانی مستطیل شکل دارد و از لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده است.

در داخل این قلعه بنای مربع شکل دیگری با ابعاد ۴۸ در ۴۸ متر مربع احداث شده که به احتمال بسیار زیاد ارگ قلعه است. در بخش مرکزی این بنا تالار نسبتاً بزرگی دیده می‌شود که پیرامون آن راهروهای متعددی قرار دارد. این بنا به‌گونه‌ای طراحی شده که از طریق راهروهای شمالی می‌توان به مجموعه اتاق‌های ضلع جنوبی بنا و از طریق راهروی جنوبی به مجموعه اتاق‌های ضلع شمالی دسترسی پیدا کرد. همچنین هر یک از راهروهای شرقی و غربی پیرامون تالار نیز به راهرو دیگری منتهی می‌شود که در نهایت از طریق این راهروها می‌توان به مجموعه اتاق‌های ضلع شرقی و غربی بنا دسترسی داشت.