آیا خاورمیانه به سوی صلح پایدار حرکت می‌کند؟

آفتاب‌‌نیوز :

انتظار می‌رود بهبود روابط دیپلماتیک میان شماری از مهمترین بازیگران منطقه خاورمیانه، ثبات و آرامش را به ارمغان بیاورد. این تحولات در حالی روی داده که متحدان قدیمی آمریکا، تعهد بلندمدت واشنگتن در موضوع حفظ امنیت منطقه را زیر سوال برده‌اند و سایر قدرت‌ها به ویژه چین نیز از مسیر رشد روابط تجاری خود، به دنبال نفوذ قابل توجه در منطقه هستند.

ولی نصر، از مدرسه «مطالعات بین‌المللی پیشرفته» دانشگاه جانز هاپکینز مستقر در واشنگتن در این باره به خبرگزاری رویترز می‌گوید: «اعراب، ایرانی‌ها و ترک‌ها در تلاشند به جای یک منطقه سیاه و سفید، یک منطقه خاکستری ایجاد کنند تا همه آن‌ها بتوانند در کنار هم زندگی کنند. این تصمیم پس از آن گرفته شد که شماری از متحدان منطقه‌ای آمریکا به این نتیجه رسیدند که منافعشان در یک خاورمیانۀ بشدت قطبی شده، تامین نمی‌شود و پویایی که در منطقه وجود دارد همه را به وسط سوق می‌دهد.»

در ادامه نگاهی به آخرین تحولات دربارۀ بهبود روابط میان مهمترین بازیگران منطقه خلیج فارس خواهیم داشت:

روابط ایران و عربستان

ایران و عربستان سعودی در توافقی که با میانجی‌گری چین انجام شد، روابط سیاسی را از سر گرفتند و به این ترتیب این امید بوجود آمد که سازش ریاض به عنوان نماد قدرت‌های پیشروی عرب سنی و دولت اسلام‌گرای شیعه در تهران، باعث شود که از شدت تنش‌ها و درگیری‌ها در مناطقی همچون یمن نیز کاسته شود.

دو کشور با این توافق، اهداف متفاوتی را دنبال می‌کردند: عربستان سعودی به دنبال تضمین امنیت خود بود؛ بویژه آنکه سیاست محمد بن سلمان ولیعهد این کشور، بر توسعه و تنوع بخشیدن به اقتصاد عربستان متمرکز بود.

ایران نیز که اقتصادش به دلیل تحریم‌های ایالات متحده بشدت محدود شده، به دنبال تضعیف تلاش‌های غرب برای منزوی کردن این کشور بود. به این ترتیب، چین به عنوان یک شریک تجاری بزرگ برای عربستان سعودی و ایران، توانست چنین توافقی را ممکن کند.

روابط ایران و امارات عربی متحده

امارات عربی متحده نیز به دلیل حفظ منافع اقتصادی خود (به عنوان کشوری که یک پناهگاه تجاری امن محسوب می‌شود) در سال ۲۰۱۹ میلادی تصمیم گرفت با تهران وارد تعامل شود. جمهوری اسلامی نیز به تازگی و برای اولین بار پس از ۸ سال سفیر خود را در امارات منصوب کرده است.

روابط ترکیه با عربستان، مصر، امارات متحده عربی

روابط بین ترکیه و کشور‌های عربستان سعودی، مصر و امارات عربی متحده پس از قیام‌های موسوم به بهار عربی در سال ۲۰۱۱ میلادی، به دلیل حمایت ترکیه از اسلام‌گرا‌هایی که قدرت مستبدان عرب را به چالش می‌کشیدند، تیره شد.

روابط ترکیه با عربستان همچنین در سال ۲۰۱۸ میلادی پس از قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار منتقد حکومت سعودی در کنسولگری این پادشاهی در استانبول بدتر از گذشته گردید؛ بویژه آنکه رجب طیب اردوغان «بالاترین سطوح» دولت سعودی را متهم به صدور دستور این قتل کرد. اما تشدید بحران اقتصادی ترکیه، بر دیپلماسی این کشور تاثیر گذاشت و اردوغان از سال ۲۰۲۱ میلادی سیاستی آشتی‌جویانه را در قبال ریاض در پیش گرفت که این سازش، درنهایت منجر به موافقت ریاض در مارس ۲۰۲۳ میلادی با سرمایه‌گذاری ۵ میلیارد دلاری عربستان در بانک مرکزی ترکیه شد.

روابط مصر و ترکیه نیز رو به بهبود است. اگرچه آنکارا پیش از این در سال ۲۰۱۳ میلادی با برکناری محمد مرسی، رئیس جمهور سابق مصر از حزب اخوان المسلمین و روی کار آمدن دولت ژنرال سیسی مخالفت کرده بود، اما در ۱۸ مارس سال جاری، وزیر خارجه ترکیه برای اولین بار در یک دهه گذشته از قاهره بازدید کرد.

بهبود روابط ترکیه و امارات عربی متحده، بر حفظ آتش‌بس در لیبی نیز کمک کرده است. در این کشور بحران‌زده، ترکیه از دولت طرابلس حمایت می‌کند و مصر و امارات نیز حامی دولت تشکیل شده در شرق لیبی هستند. اکنون روابط گرم این کشور‌ها باعث شده است که طرف‌های درگیری در لیبی نیز به آتش‌بس پایبند باشند.

روابط قطر با امارات، مصر، عربستان

مصر، امارات، بحرین و عربستان سعودی در سال ۲۰۱۷ میلادی روابط خود را با قطر به دلیل طرح اتهاماتی همچون حمایت قطر از سازمان‌های تروریستی همچنین روابط نزدیک این کشور با ایران قطع کردند. اما سرانجام در سال ۲۰۲۱ ریاض درصدد بازسازی این روابط برآمد و به تحریم قطر نیز پایان داد.

پیشگامی عربستان باعث شد که دیگر متحدان ریاض یعنی مصر و امارات و بحرین نیز درصدد بهبود روابط برآیند. در حال حاضر عربستان و مصر سفرای خود در قطر را تعیین کرده‌اند و همه این کشور‌ها به جز بحرین، ارتباطات تجاری و مسافرتی خود را با قطر از سر گرفته‌اند.

روابط اسرائیل با امارات، بحرین، مراکش، سودان و ترکیه

روابط اسرائیل با جهان عرب در سال ۲۰۲۰ به لطف «توافق ابراهیم» و با میانجی‌گری ایالات متحده بهبود یافت. امارات و بحرین به دلیل نگرانی‌هایی که در مورد ایران داشتند، ترجیح دادند روابط خود را با رقیب جدی او در منطقه عادی کنند و پس از آن‌ها مراکش به این گروه پیوست.

سودان و اسرائیل نیز در ماه فوریه اعلام کردند که توافقی را برای عادی سازی روابط نهایی کرده‌اند و این توافق، پس از انتقال قدرت از ارتش به یک دولت غیرنظامی در خارطوم امضا شد.

اسرائیل به عادی سازی روابط با عربستان سعودی نیز امیدوار است و اگرچه ریاض حمایت ضمنی خود را از «توافق ابراهیم» نشان داده و به هواپیما‌های ملی اسرائیلی اجازه می‌دهد که در حریم هوایی این کشور پرواز کنند، اما هنوز موافقت خود را برای عادی سازی روابط اعلام نکرده و هراقدامی در این زمینه را به پیشرفت تلاش‌ها در راستای درخواست فلسطینیان برای تشکیل کشوری مستقل منوط کرده است.

علاوه بر این کشورها، ترکیه و اسرائیل نیز سال گذشته روابطی را که برای بیش از یک دهه تیره شده بود، احیا کردند.

رابطۀ دولت سوریه با ترکیه و کشور‌های عربی

در جریان شورش و جنگ داخلی سوریه، چند کشور عربی به دلایل مختلف از شورشیان مخالف دولت بشار اسد حمایت کردند. در آن زمان، رهبری این کشور‌ها را عمدتا امارات برعهده داشت که در واقع سعی داشت با نفوذ ایران (که به اسد در بازپس گیری بسیاری از مناطق سوریه کمک می‌کرد) جلوگیری کند.

اما این وضعیت، بویژه پس از زمین لرزه مرگبار ۶ فوریه تغییر کرد و با سرازیر شدن کمک‌های کشور‌های عربی به سوریه، زمینه برای بهبود روابط نیز فراهم شد.

بنا بر اعلام منابع آگاه به رویترز، سوریه و عربستان سعودی برای بازگشایی سفارتخانه‌ها به توافق رسیده‌اند همچنین ریاض قصد دارد بشار اسد را به نشست سران عرب که ماه مه به میزبانی عربستان برگزار می‌شود، دعوت کند.

ترکیه نیز که برای مدت‌ها حامی شورشیان مخالف دولت سوریه بود، با تشویق روسیه تماس‌های خود را با دولت اسد از سر گرفته است. با این وجود بشار اسد هرگونه ملاقات با اردوغان را رد و پیش‌شرط آن را خروج ارتش ترکیه از شمال این کشور اعلام کرده است.