جاجرم؛ از قدیمی ترین استقرارگاه های بشری و شاهراه تکامل خطه خراسان

ایسنا/خراسان شمالی جاجرم، یکی از شهرستان های خراسان شمالی است که با بیش از ۳ هزار هکتار مساحت، دارای تاریخچه ای قدیمی بوده و یکی از قدیمی ترین استقرارگاه های بشری در خراسان شمالی به حساب می آید.

به گزارش ایسنا، این منطقه از دوران پیش‌ازتاریخ تا ادوار متأخر اسلامی به‌طور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطه خراسان ایفا کرده و مورد توجه بوده است.

شهرستان جاجرم در جنوب غربی استان خراسان شمالی قرارگرفته و از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از غرب به شهرستان گرمه، از جنوب به استان سمنان، از جنوب شرق به استان خراسان رضوی، از شرق به شهرستان اسفراین و از شمال شرق به شهرستان بجنورد محدود می­شود. این شهرستان با مساحت ۳۶۵۴ کیلومتر دارای ۳ شهر، ۳ بخش، ۵ دهستان و ۵۵ آبادی است. جمعیت شهرستان جاجرم بالغ‌بر ۳۶ هزار نفر برآورد شده است.

جغرافیای طبیعی شهرستان جاجرم

شهرستان جاجرم به‌طورکلی با توجه به میزان بارندگی ­های سالانه جزو مناطق خشک قلمداد می ­شود و اقلیم بیابانی و نیمه بیابانی دارد. ارتفاعات واقع در شمال شهرستان که از شرق به غرب در حاشیه شمال شهرستان امتداد دارد در مواردی بیش از ۲۰۰۰ متر ارتفاع دارند و به‌طورکلی باعث ایجاد آب‌وهوای ملایم­تری در این منطقه شده است. ارتفاعات منفرد جنوب شرقی شهرستان شامل بخشی از کوه ­های جغتای است. رودخانه دائمی ولی کم آب و بسیار شور کال شور با جهت شرقی–غربی در جنوب شهرستان جریان دارد و به دشت کویر در جنوب شهرستان می­ریزد. بخش فراوانی از اقلیم این منطقه کویری و استپی است. بلندترین قله شهرستان، کوه سالوک با حدود ۲۶۵۹ متر ارتفاع است که همراه با ارتفاعات شمال شهرستان به رشته‌کوه‌های آلاداغ متصل است.

پیشینه تاریخی جاجرم

شهرستان جاجرم به لطف موقعیت راهبردی خود بر سر راه­های کاروانرو همواره مورد توجه قرار داشته و از دوران پیش‌ازتاریخ تا ادوار متأخر اسلامی به‌طور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطه خراسان ایفا کرده است. وجود محوطه­های بزرگ از دوره­های نوسنگی، مس‌سنگی و عصر مفرغ از قبیل تپه پهلوان، حیدران و محوطه وسیع چَلو در پهنه شهرستان جاجرم آن را به یکی قدیمی­ترین استقرارگاه­های بشری در خراسان شمالی بدل کرده است. پراکندگی زیاد محوطه­های باستانی مربوط به دوران اشکانی و ساسانی در این شهرستان، از شکوفایی این خطه در دوره تاریخی با بهره­گیری از موقعیت مناسب آن بر سر راه ابریشم و معادلات سیاسی و تجاری آن دوران حکایت دارد.

بررسی گزارش­های مورخان و جغرافیدانان دوره اسلامی نیز نشان از رونق این منطقه در سراسر دوره اسلامی دارد. ضرب مسکوکات مختلف به‌ویژه سکه­های طلا در جاجرم طی دوره ایلخانی و ایجاد کاروانسراها و رباط­های مختلف در بخش‌های مختلف آن، به بهترین وجهی شکوفایی منطقه در سده­های میانی اسلامی را بازگو می­کند. این منطقه تا اواخر دوره قاجار اهمیت خود را حفظ نمود تا اینکه با ورود تجهیزات حمل‌ونقل مدرن، احداث راه­های ترانزیتی و در پی آن حذف شبکه راه­های قدیم و متروک ماندن راه‌های کاروانرو و کاروانسراها به‌تدریج از اهمیت آن کاسته شد و به‌سرعت افول کرد.

تعدادی از آثار تاریخی این شهرستان که اطلاعات آن توسط اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی گردآوری شده است را در ادامه می خوانید.

مسجد جامع جاجرم

بنای مسجد در میانه بافت تاریخی شهر جاجرم واقع‌شده که هنوز بخش‌هایی از آن‌ها مانند ارگ کاظم خان و باغ و بنای کوشک و برخی بناهای دیگر برجای‌مانده­اند. برخی پژوهشگران بنای اولیه مسجد جامع جاجرم را به دوره سلجوقی نسبت می­دهند. این مسجد از نوع مساجد شبستانی است و پلان آن بسیار ابتدایی و مشابه طرح یک ایوانی است. ورودی بندرها ضلع شمالی آن قرارگرفته که به یک صحن کوچک به ابعاد ۵/۷×۵/۷ وصل می­شود. در دو ضلع شرقی و غربی صحن مسجد شبستان‌هایی ساخته‌شده که هر یک حدود ۳ متر عرض دارند. فضای شبستان‌ها به‌وسیله طاق و ضربی پوشش یافته و به‌وسیله رواق‌هایی به صحن مرکزی مرتبط می­شود. در پشت شبستان غربی یک فضای الحاقی در راستای شبستان اصلی ساخته‌شده که در فصول سرد سال به‌عنوان شبستان زمستانی از آن بهره می­برده­اند. سقف این تالار با طاقه‌ای چسبان پوشش یافته و در منتهی الیِ جنوبی آن محرابی تعبیه‌شده است.

مسجد جامع جاجرم برخلاف الگوی رایج مسجد سازی مناره ندارد و در مجموع نمای بیرونی آن ساده و عاری از تزیین است. فقط بر پیشانی ایوان و در محل ورود به گنبد خانه چند کاشی فیروزه­ای کتیبه دار وجود دارد که به‌شدت آسیب‌دیده‌اند. به‌غیراز این بیشتر تزیینات در گنبد خانه تمرکزیافته که اغلب شامل تزیینات گچ‌بری، کاربندی‌ها، قطاربندی در قسمت محراب، لچکی­ها و چند کتیبه است. در دوره­های متأخر اسلامی (احتمالاً صفوی) در برخی قسمت‌ها روی‌اندود گچ را بارنگ قرمز اخرایی تزیین کرده­اند.

 جهت صحن شمالی-جنوبی است و ضلع جنوبی آن از طریق یک ورودی بلند به فضای گنبد خانه منتهی می­شود. محراب مسجد در ضلع جنوبی گنبد خانه، در میانه دیوار جنوبی قرارگرفته و ۲۳۵ سانتی‌متر ارتفاع و ۸۵ سانتی­متر عمق دارد. گنبد دایره­ای بنا به کمک چهار فیل پوش که رأس آن‌ها به شکل ترکش­های خورشیدی تزیین‌شده بر فضای مربعی گنبد خانه استوارشده است. در مرکز عرقچین گنبد نقش یک ستاره ۲۴ پر به‌طور برجسته‌کار شده است.مصالح بنا از خشت و گل، چوب، سنگ و ملاط گچ است که به‌احتمال فراوان در اصل پوشش کاشی داشته که امروزه به‌غیراز بخش کوچکی که از آن یاد شد از بین رفته است. مسجد جامع جاجرم در چندین دوره مرمت‌شده و به نظر می‌رسد در دوره تیموری تغییرات اساسی در آن به وجود آمده باشد؛ به‌نحوی‌که شاکله کلی آن نشان از معماری دوره تیموری دارد.

اعتمادالسلطنه در مطلع الشمس بنا را این‌گونه توصیف می­کند: بالای این صفه که کتیبه مقصوره است سه آجر کاشی نصب‌شده درروی یک آجر سبز که دو ثلث آن شکسته، نوشته‌شده است «توکلت» و در یک‌طرف «علی الله». در یک‌طرف و قیمابین صورتی شبیه به (مجمر) آویخته شده با خط سیاهی است و در گوشه دیگر آجر نوشته است «خدای بر آن بنده مسلمان» و زیر این عبارت «در کار» و زیر آن «بر عشر معروف» و زیر آن «دهه محرم سنه» پایین‌تر از آن «تقبل الله منه». در آجر کاشی وسط با خط جلی برجسته لفظ یا احد نوشته‌شده است. در بالای آجر سبز دیگر «لا اله الا الله محمد رسول‌الله» و در زیر فاتحه‌الکتاب، بعدازآن سوره توحید و در زیر «به تاریخ بیستم ماه سنه سبع و سبیعن» و بعد از «سبعه و سبعین» کلمه لایقرا که ظن قریب به یقین «خمسمائه» بوده و به نظر می­رسد در یک‌طرف طول آجر نیز نوشته‌شده است ان الدین عند الاسلام و در طرف دیگر شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکه و اولوالعلم قائماً بالقسط. این آجرها را از محل دیگر به اینجا آورده و نصب‌کرده‌اند، حالا آن محل خارج از مسجد بوده یا داخل الله‌اعلم.

در حال حاضر کتیبه کاشی­های ایوان جنوبی آسیب‌دیده و کلمه«خمسمائه» از بین رفته است. تحقیقات به‌عمل‌آمده در محل نشان می­دهد در سال‌های پیش مسجد کتیبه­ای داشته که اشعار روی آن تاریخ مرمت بنا را نشان می­داده است:

توفیق ز حضرت واحد شد                            درویش علی ساعی این مسجد شد

تاریخ طلب نمودم از پیر خرد                        گفتا ز غنچه هم ساقط شد

ماده‌تاریخ درج‌شده در بیت دوم(کلمه غنج) سال ۱۰۳۴ را به‌عنوان تاریخ مرمت بنا ذکر کرده است. احتمالاً در نمای ایوان جنوبی مسجد کاشی‌هایی وجود داشته که تاریخ احداث آن را نشان می­داده و بعدها از بین رفته است. سه کاشی کنونی نیز احتمالاً به هنگام تعمیرات از جای اصلی جابجا شده و از هم دورافتاده‌اند. این کاشی­ها که اعتمادالسلطنه نیز شرح مفصلی از آن‌ها ارائه کرده ازنظر فن ساخت و رنگ لعاب با کاشی‌هایی که زمانی درون مقبره علی ابن مهزیار در شرق شهر جاجرم وجود داشته قابل‌مقایسه‌اند. بنابراین تاریخ مذکور در آن‌ها (۵۵۷هـ) به زمان ساخت بنا ارتباطی ندارد.

تپه پهلوان

تپه پهلوان یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین محوطه‌های دوره پیش‌ازتاریخ در خراسان شمالی است که سابقه استقرار در آن به دوره نوسنگی و مس- سنگی، حدود ۷ هزار سال قبل می‌رسد. مطالعات باستان‌شناسی در این محوطه باستانی نشان داده تپه پهلوان به‌عنوان یک محوطه کارگاهی مربوط به تولید ابزارها و زیورآلات سنگی در بین سایر محوطه‌های باستانی استان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

آرامگاه خواجه علی بن مهزیار

آرامگاه خواجه مهزیار که در حومه شرقی جاجرم، ابتدای جاده جاجرم – سبزوار واقع شده، ازجمله آثار ارزشمند مذهبی - تاریخی شهرستان جاجرم به شمار می‌رود که ساخت آن را به دوره ایلخانی نسبت می‌دهند. این آرامگاه پلان چهارطاقی ساده دارد که در پاکار گنبد به‌صورت هشت‌ضلعی درآمده و نهایتاً به کمک چهار فیل پوش، گنبد بزرگی بر فراز آن ساخته‌شده است. طبق برخی روایات مذهبی این بنا مدفن ابوالحسن علی بن مهزیار، از اعاظم اصحاب ائمه اطهار است. علی بن مهزیار از سوی امام رضا (ع) و امام جواد (ع) مقام نمایندگی و وکالت در نواحی جاجرم داشته و تألیفات و کتب متعدد از وی برجای‌مانده است.

بنای شاهزاده ابراهیم دربند

آرامگاه شاهزاده ابراهیم در یک کیلومتری شمال روستای دربند از توابع بخش شوقان شهرستان جاجرم است. بنای امامزاده در دامنه شرقی تپه­ای قراردارد که دربردارنده لایه­های استقراری از قرون ۸-۷ تا دوره صفوی است. پلان اصلی بنا چهار ضلعی و متاثر از سبک چهار طاقی است ولی با الحاقات بعدی شکل دایره­ای به خود گرفته است.

در نمای خارجی بندرها طرفین هر ورودی یک مناره کوتاه تزیینی ساخته‌شده است. در داخل ایوانهای شرقی و شمالی آثار تزیینات گچ‌بری به شیوه قالبی وجود دارد. باوجودیکه کتیبه ای در بنا وجود ندارد و نیز نمی توان در متون تاریخی سند روشنی از زمان ساخت بقعه شاهزاده ابراهیم به دست آورد، سبک معماری بنا و شیوه اجرای تاق و قوسها معماری قرون ۷ و ۸ را به ذهن القاء می کند. به اعتقاد اهالی، مدفن امامزاده ابراهیم، برادر امام رضا (ع) است.

سردابه جاجرم

سردابه جاجرم یکی از آثار تاریخی دوره ایلخانی است که به‌صورت دوطبقه با مصالح سنگ و ملات گچ ساخته‌شده است. طبقه پایین در زیر زمین ساخته‌شده و یک ورودی در ضلع شرقی دارد که با شیب ملایمی به داخل بنا راه می­یابد. پوشش سقف فضای زیرین قوسی است و چهار ستون در زیر سقف بار طبقه فوقانی را به دوش می­کشند. بنای طبقه فوقانی پلان چهار تاقی دارد و نمای خارجی آن با طاق­نماهایی تزیین‌شده است.

موقعیت این بنا در حومه شرقی جاجرم، ابتدای جاده جاجرم-سبزوار واقع شده است.

قزلر قلعه

قزلرقلعه یکی از قلاع تدافعی شهرستان جاجرم است که بر فرازکوه بلندی در حاشیه شمالی جلگه شقان ساخته‌شده و بر دشت مجاور اشراف دارد. پلان قلعه بیضی شکل است و با مصالح سنگ­های نتراشیده و ملات گل بر بنیاد صخره­ای ساخته‌شده است. تاریخ ساخت این قلعه دقیقاً معلوم نیست ولی به‌احتمال فراوان در قرون میانی اسلامی ایجادشده است.

این قلعه در شهرستان جاجرم، شمال روستای جغدی واقع شده است.

حمام قدیمی جاجرم (موزه گرمابه و تاریخ)

حمام خزینه ای جاجرم  با ۷۰۰ متر مربع مساحت در دل بافت تاریخی شهر و در کنار بقایای ارگ قدیم شهر معروف به نارین قلعه و مسجد جامع تاریخی شهر قرارگرفته و به دوره متأخر اسلامی تعلق دارد. ورودی حمام از طریق یک سردر و ۵ پله به رخت کن حمام راه می یابد که خود با یک دالان ارتباطی موسوم به میاندر به گرمخانه متصل می‌شود. میاندر دالان موربی است که نوعی فضای گذر برای دستیابی از فضای گرم و مرطوب گرمخانه به سرد و خشک تر رختکن است. سایر بخش ها خزینه و چند اتاقک با سقف گنبدی را تشکیل می‌دهد. درمجموع، این حمام از پنج قسمت شامل سه قسمت درونی و دو قسمت بیرونی تشکیل‌شده است. قسمت های درونی حمام عبارت‌اند از رختکن یا سربینه، گرمخانه، خزینه و آب‌انبار. قسمتهای بیرونی نیز شامل گلخن، منبع آب گرم و سرد و مخزن سوخت است. این بنا بدلیل ویژگی‌های شاخص فرهنگی و تاریخی در سال ۱۳۸۶ به شماره ۲۲۲۱۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. مطالعات و مرمت حمام تاریخی جاجرم از سال ۱۳۸۶ آغاز شده و در ۱۳۹۰ به‌عنوان موزه تاریخ شهر به بهره‌برداری رسیده است.

موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم شامل هشت غرفه است که در هریک گوشه‌ای از آداب‌ورسوم و تاریخ و فرهنگ مردم منطقه به نمایش درآمده است. غرفه های موزه عبارت‌اند از غرفه استاد حمامی و غرفه پوشاک در قسمت سربینه، غرفه های دلاکی، عطاری و باستان‌شناسی در گرمخانه، غرفه محرم برای معرفی آیین نخل گردانی و غرفه معرفی مشاهیر و نیز غرفه معرفی صنایع‌دستی شهرستان جاجرم که در کنار هم تصویر گویایی از تاریخ و فرهنگ منطقه جاجرم برای بازدید کننده ترسیم می‌کنند.                                 

خانه شاه نشین بنی هاشم

خانه معروف به شاه نشین بنی هاشم یکی از آثار ارزشمند دوره قاجار در روستای خُراشا شهرستان جاجرم است که به‌صورت دوطبقه ساخته‌شده و طبقه فوقانی محل پذیرایی از مهمانان رسمی و رجال دولتی بوده است. این بنا به لحاظ داشتن تزیینات زیبای گچ‌بری که به‌ویژه در اطراف شومینه­ها تمرکزیافته و نیز کتیبه­های ثلث شامل آیات قرآنی، ادعیه، نام پنج­تن، تاریخ ساخت بنا و نام استاد گچکار و کاتب، منحصربه‌فرد است.

نقوش صخره­ای جربت

نقوش صخره­ای جربت که در منطقه به سنگ­نگاره معروف شده­اند عبارت‌اند از مجموعه­ ای از نقوش حیوانی شامل کَل، بز کوهی با شاخ­های بلند، شتر، انسان اسب سوار و برخی نمادهای مذهبیِ اسلامی و کتیبه­ هایی به خط عربی و فارسی که باکوبیدن یک شیء نوک تیزی بر بدنه صخره­ های سیاه رنگِ فروغلتیده در پای دامنه کوه نقش شده است. این مجموعه نقوش به یک دوره معین تعلق ندارد و در قرون متوالی بارها از روی نقوش قدیمی­تر تقلید شده است.

انتهای پیام