یافتن ردپای کمربند "لس‌جهانی" در استان گلستان/پیامدهای سوء مدیریت خاک‌های ارزشمند ۲ میلیون ساله

گروهی از محققان دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان با مشارکت در پروژه بین‌المللی به دنبال ردپای خاک‌های ارزشمند و خاصلخیز "لسی" در ایران هستند و بخشی از این مطالعات ۵۰ ساله نشان داد که استان گلستان یکی از کانون‌های اصلی وجود این خاک در کشور است، ولی آنها معتقدند اگر مدیریت ما ضعیف و اقلیم خشک شود، این خاک‌ها از بین خواهند رفت؛‌ چرا که خاک‌های لسی استعداد فرسایش زیادی دارند.

فرهاد خرمالی، استاد علوم خاک دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به اجرای مطالعات بین‌المللی در حوزه خاک شناسی، گفت:‌ حدود دو دهه است که در حال تحقیق و مطالعه بر روی خاک‌های شمال کشور به‌ویژه استان "گلستان" با همکاری تیم‌های تحقیقاتی خارجی از کشورهایی چون "آلمان"، "چین" و "مجارستان" و غیره هستیم.

وی با اشاره به اهمیت اجرای تحقیقات بین‌المللی در این منطقه، اظهار کرد: از خاک‌های استان‌های شمالی کشور به‌ویژه در استان گلستان، به نام خاک‌های "لسی" یاد می‌شود. این خاک‌ها، از حدود ۲ میلیون سال گذشته به دلیل تغییرات آب و هوایی کره زمین به ویژه نیمکره شمالی که اقلیم بسیار سرد و خشک بوده و پوشش گیاهی از بین رفته است، از طریق باد بر روی کره زمین جا به جا شده است.

خرمالی اظهار کرد: این خاک‌ها از طریق باد در سایر نقاط کره زمین از جمله استان گلستان رسوب کردند.

این استاد علوم خاک دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، اضافه کرد: در دوره‌های بعدی که در نیمکره شمالی زمین معتدل و مرطوب بوده است، پوشش گیاهی، فعالیت بیولوژیک و توسعه جنگل‌ها و مراتع بر روی این خاک‌ها صورت گرفته است.

وی افزود: این دوره‌ها در طول ۲ میلیون سال همچنان ادامه داشته است، از این رو بررسی این خاک‌ها با اهمیت است؛‌ چرا که این خاک‌ها در "کمربند لس" جهانی که از اروپا تا ایران و چین و آسیا کشیده شده، پراکنده شدند؛ ضمن آنکه ۱۰ درصد خشکی‌های پوسته زمین را نیز شامل می‌شوند.

خرمالی، لس‌ها و خاک‌های لسی دیرین تشکیل شده در آن را همانند یک آینه‌ای به محیط زیست گذشته دانست که با مطالعه این لایه از خاک می‌توان توالی نهشته‌ها در خاک‌های لسی را سن‌یابی کرد.

این محقق حوزه علوم خاک‌شناسی، تاکید کرد: خاک‌های لس موجود در استان‌های شمالی کشور عمدتا در اواخر دوره کواترنر تشکیل شده‌اند و حداکثر سنی که از نهشته‌های خاک‌های لسی این استان‌ها به دست آمد، ۲۰۰ هزار سال بوده است. هر چند که در استان گلستان، لس‌های ۲ میلیون ساله نیز یافتیم، ولی غالبا سن آنها بین ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار سال است.

خرمالی با اشاره به ادامه این مطالعات در تاجیکستان، گفت: سن این توالی خاک و لس در این کشور از یک میلیون سال بیشتر است و در چین سن این لایه به ۲ میلیون سال می‌رسد. 

نتایج مورد انتظار در مطالعات دیرینه‌شناسی خاک‌های لسی

خرمالی، گفت: ما با مطالعه این خاک‌ها متوجه می‌شویم که در ادوار گذشته،‌ اقلیم آن منطقه چگونه بوده است و این نتیجه ما را در زمینه روند تغییرات اقلیم دوره‌های زمین‌شناسی یاری خواهد کرد.

وی با اشاره به روند اجرای این مطالعات در شمال ایران، توضیح داد: نهشته لسی در منطقه‌ای مانند استان گلستان ۷۰ متر ضخامت دارد و ما برای مطالعه آن ترانشه‌ای حفر می‌کنیم و با مطالعات سن‌یابی به همراه سایر تحقیقات در خواهیم یافت که اقلیم در هر دوره و هر منطقه‌ای به چه صورت بوده است.

این استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، تاکید کرد: مزیت مطالعه این نوع خاک آن است که خاک‌های لسی‌ قادرند تغییرات اقلیمی را در خود ذخیره کنند و ما با استفاده از این ویژگی، ‌نسبت به بررسی محیط‌های زیست دیرین خاک‌های لسی اقدام کردیم.

وی اهمیت دیگر خاک‌های لسی را حساسیت بالای آنها ذکر کرد و افزود: این خاک‌ها به لحاظ کشاورزی فوق‌العاده غنی هستند و مادامی که بر اساس اصول و مدیریت صحیح بر روی این نوع خاک‌ها اقدام به کشت شود، این خاک‌ها حفظ خواهند شد؛ ولی اگر مدیریت ما ضعیف و اقلیم خشک شود، این خاک‌ها از بین خواهند رفت؛‌ چرا که خاک‌های لسی استعداد فرسایش زیادی دارند.

خرمالی، وقوع سیل‌ها و فرسایش خاک بر روی شیب‌ها بر اثر جنگل‌تراشی و حذف پوشش گیاهی به دلیل سوء مدیریت را از دلایل فرسایش خاک‌های ارزشمند لسی در منطقه ذکر کرد و گفت: وقوع سیلاب‌ها، زمینلغزه‌ها، خسارت به خطوط لوله و راه‌ها را می‌توان از پیامدهای سوء مدیریت این خاک‌ها دانست.

اثرات ریزگردها بر فرسایش خاک‌ها با ارزش لسی

این محقق با اشاره به نقش ریزگردها در افزایش سرعت فرسایش خاک‌های لسی، توضیح داد: حدود یک سوم از خاک‌هایی که در شرق و شمال شرق استان گلستان وجود دارد، از "لس" است که به آن "فلات لسی" گفته می‌شود و در قالب تپه ماهورهایی رخنمون دارند. این رسوبات لسی از طریق باد به این استان آمده است و در آن ته‌نشین شده است.

وی یادآور شد: از سوی دیگر در دامنه‌های شمالی البرز این نهشته‌ها را به وفور داریم و باقی خاک‌های استان گلستان که تحت کشاورزی و یا شورزه‌زا است، به نوعی منشأ گرفته‌شده از خاک‌های لسی هستند.

خرمالی افزود: از این رو استان گلستان، نیمه‌شمالی کشور و حتی در استان‌های مازندران و گیلان و همچنین مقداری در استان خراسان، خاک‌های لسی به وفور یافت می‌شود؛‌ چرا که این نوع خاک‌ها، خاک‌هایی هستند که با باد جابه‌جا شده‌اند.

این استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، یادآور شد: از نظر علمی، باد بخش سنگین‌تر خاک را که شن است، کمتر جابه‌جا می‌کند و بخش بسیار ریز که شامل "رس" می‌شود، به دلیل چسبندگی که دارد، مقدار کمی جابه‌جا می‌شود و آن بخشی که راحت‌تر جا به جا می‌شود و سبک است، "سیلت" (Silt) گفته می‌شود که دارای متوسط اندازه ۳۰ میکرومتر هستند.

وی با تاکید بر اینکه بیش از ۶۰ درصد از خاک‌های لسی، از سیلت تشکیل شده است، تاکید کرد: اگر ما سطح زمین را عاری از پوشش گیاهی کنیم و یا مدیریت ضعیف بر منابع طبیعی داشته باشیم و حتی تغییرات اقلیمی موجب ضعیف شدن پوشش زمین شود، گستره زیادی از نهشته‌های لسی که در کشور داریم، مستعد برای حرکت از طریق باد خواهد شد.

استاد علوم خاک دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان با بیان اینکه عاری شدن زمین از پوشش گیاهی منبعی برای تولید ریزگرد خواهد شد، گفت: این همان اتفاقی است که در استان گلستان در حال رخ دادن است.

ادامه‌دار بودن مطالعات بین‌المللی بر روی لس‌ها

خرمالی با بیان اینکه بیش از ۲ دهه بر روی این خاک‌ها مطالعه کردیم، اظهار کرد: تاکنون بیش از ۱۰ دانشجوی دکترا در این زمینه تحقیقاتی را اجرایی کرده‌اند. این مطالعات نه تنها در استان گلستان و ایران است، بلکه دو پروژه بین‌المللی در "تاجیکستان" و "روسیه" در دستور کار قرار دارد و طی آن قرار است بررسی کنیم که مطالعات و نتایجی که ما به دست آوردیم، چه میزان با خاک‌های لسی موجود در پیرامون ما همخوانی دارند.

وی تمرکز این مطالعات را بر روی روند تغییر اقلیم و سن‌یابی خاک‌های لسی دانست و گفت: ولی در زمینه خصوصیت این خاک‌ها برای کشاورزی، ذخیره کربن، کیفیت خاک نیز مطالعاتی اجرایی شده است.

به گفته وی این مطالعات در بازه زمانی ۵۰ ساله تعریف شده است.

انتهای پیام