آداب و رسوم رمضانی حرم مطهر رضوی در قدیم

مراسماتی که در ماه پرفیض و برکت رمضان در حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود از سفره‌های افطاری گرفته تا مراسم ترتیل خوانی، قرائت قرآن کریم و اذان گفتن موذن‌ها در هنگام افطار و سحر دارای دستورالعمل‌هایی بوده که با مطالعه اسناد تاریخی آستان قدس رضوی برخی از آن‌ها را شاید بدانیم و برخی دیگر را مطلع نباشیم.

قدیمی‌ترین سند مراسم افطاری مربوط به چه سالی است؟

آنطور که اسناد موجود از مراسمات ماه رمضان نشان می‌دهند، رسم افطاری و سحری در حرم مطهر روضوی قدمت بسیار دارد. قدیمی‌ترین سند مربوط به سال ۱۱۱۱ هجری قمری است. سندی هم وجود دارد که مربوط به سال ۱۱۷۴ هجری قمری است. دقت در جزییات این اسناد ما را به محتوای سفره‌های رمضانی آن ایام می‌رساند. بنابر این اسناد

غذاهایی، چون قورمه، بورانی بادمجان، آش، کوکو، پلو، آبگوشت و سایر غذا‌های گوشتی در کنار انواع پنیر، ماست، دوغ و انواع میوه مانند خربزه، انگور، سیب، انواع نوشیدنی‌ها و شیرینی‌ها نظیر شربت‌های مختلف، سکنجبین، حلوا، پشمک و ... در سفره افطار و سحری وجود داشته اند.

در سال ۱۱۶۷ نیز کارکنان آن زمان حرم مطهر رضوی اقلام خریداری شده برای مراسم افطاری و سحری در این مکان مقدس را در یک سند ثبت کرده‌اند که در مرکز اسناد و کتابخانه‌های آستان قدس رضوی تاکنون به یادگار مانده، این در حالی است که تمام هزینه‌های تهیه این مواد غذایی از سوی آستان قدس تأمین و در میهمان‌سرای حضرت توسط طباخان و آشپزان طبخ می‌شده است.

مهمانسرا یا کارخانه مبارکه خادمی یا کارخانجات

گفتیم غذا‌ها در مهمانسرای حضرت طبخ می‌شده است، اما عنوان مهمانسرا در گذشته به کار نمی‌رفته است. براساس اسناد تاریخی موجود در مرکز اسناد و کتابخانه‌های آستان قدس رضوی در دوران افشاریه و قاجاریه این مهمانسرا‌ها عنوان‌هایی همچون «کارخانجات»، «کارخانه مبارکه خادمی» یا حتی «کارخانه مبارکه زوّاری» داشته است.

در آن زمان مهمانسرا‌های زائران و خادمان از هم جدا بوده و هر کدام دارای عناوین ذکر شده بودند.

با جستجو در سایر اسناد مشخص می‌شود همزمان با ماه مهمانی خدا، هر شب، تمامی کارکنان کشیک حرم، افطاری را در محل کارخانه خادمی صرف می‌کردند، علاوه بر این، به برخی کارکنان حرم که با توجه به ضرورت‌های شغلی در این ایام موظف بودند در حرم مطهر حضور داشته باشند و به مجاوران و زائران دور و نزدیک خدمات‌رسانی کنند، سحری هم تعلق می‌گرفته است.

ماه رمضان و دستورالعمل‌های تاریخی آن

بنا برا این اسناد در گذشته پیش از آنکه ماه مبارک رمضان آغاز شود متولی باشی آستان قدس دستورالعمل مفصلی را به کشیک باشی تحویل می‌داده که این دستورالعمل شامل تمام برنامه‌ها و مراسمی‌های بوده که باید همزمان با آغاز ماه مهمانی خدا در حرم مطهر رضوی اجرا می‌شده است.

متولی باشی آستان قدس مصنبی مربوط به دوره قاجار در آستان قدس است. اسنادی که این دوره را برای ما روایت می‌کنند به سال‌های سال‌های ۱۳۰۳، ۱۳۳۰ و ۱۳۳۶ هجری قمری مربوط می‌شوند.

حتی در این اسناد ذکر شده که موذن‌ها براساس دستورالعمل مربوطه به گنبد‌ها می‌رفتند و علاوه بر قرائت اذان به مناجات خوانی می‌پرداختند، هر چند صوت زیبا و لحن دلنشین اذان و مناجات این خادمان را نمی‌شده در این اسناد ثبت کنند، اما بدون شک یاد و خاطره لحظات زیبایی که مناجات خوان‌ها برای زائران رقم می‌زدند در حافظ گلدسته‌ها و گنبد رضوی مانده است.

انطور که اسناد روایت می‌کنند، این دستورالعمل‌ها که شامل برنامه‌های مذهبی نیز بوده است هر ساله صادر می‌شد، در آن زمان، مراسم تلاوت روزانه یک جزء قرآن با حضور تمامی حافظان و قاریان قرآن سه ساعت به غروب مانده در ایوان طلای صحن قدیم (صحن انقلاب اسلامی امروزی) برپا می‌شد، همچنین مقابله قرآن‌ها به منظور تصحیح احتمالی اشتباهات چاپی قرآن‌های موجود، از دیگر برنامه‌های این مراسم نورانی بود، نواختن طبل (اعلان طبخ سحور)، یکی دیگر از مراسم‌هایی است که توسط نقاره‌چیان حرم مطهر انجام می‌گرفته است. با توجه به نبود امکانات اطلاع‌رسانی برای مردم عادی، این اعلان به منزله‌ی تعیین ساعت و وقت سحر بوده است. پس از طبل‌نوازی نقاره‌چیان، دوباره مؤذن‌ها بر سر مناره‌ها می‌رفتند و به ادامه مناجات مشغول می‌شدند که تا هنگام اذان صبح این جریان ادامه داشت. پس از اذان و طلوع فجر، حافظان موظف بودند همچون روز‌های قبل، آیات قرآن کریم را طبق معمول قرائت کنند.

و، اما شب‌های قدر

در شب‌های نزول قرآن برخلاف سایر شب‌ها صحن و سرای رضوی در نور شمع‌ها و چلچراغ‌ها روشن بود، حتی قنادیل، پیه‌سوز‌ها و مشعل‌ها هم روشن می‌ماند تا مراسم شب‌های قدر باشکوه و عظمت خاصی برگزار شود.

بخشی از اسناد که بیانگر حال و هوای حرم مطهر در شب‌های قدر هستند، مربوط به دوره صفوی است، این اسناد نشان می‌دهد همزمان با شب‌های احیای قدر مراسم ویژه‌ای در بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) به صورت یک سنت هر ساله برگزار می‌شد، در این ایام، مستغلات و دکان‌های مربوط به حرم مطهر رضوی تعطیل می‌شد و برخلاف شب‌های دیگر که در ابتدای شب چراغ‌های حرم خاموش می‌شد، در این شب‌ها تا صبح تمامی صحن‌ها و رواق‌ها روشن می‌ماند، همچنین در این شب‌ها، نقاره‌نوازی و نواختن طبل ممنوع بود.

اسناد دیگری هم وجود دارد که روایت‌گر برپایی مراسم «نخل‌بندی» در این دوره‌های صفویه و افشاریه است، در این مراسم پس از تزئین سازه‌ای چوبی به نام «نخل» با وسایل و اشیای مختلف، مجلس روضه‌خوانی به منظور عزاداری سال‌روز شهادت امیرالمؤمنین علی (ع) دایر می‌شد، قدمت قدیمی‌ترین سند مرتبط با روضه‌خوانی در شب بیست یکم ماه رمضان به سال ۱۱۱۲ هجری قمری می‌رسد.

جشن و سرور برای اتمام یک ماه روزه داری

عید فطر از جمله اعیاد مهمی بوده که کارکنان حرم مطهر رضوی از زمانی که تشکیلات اداری این نهاد شکل گرفت به برگزاری جشن و سرور می‌پرداختند و پایان یک ماه روزه داری را در قالب یک مراسم شاد برای زائران و مجاورین دلپذیر می‌کردند.

جالب است بدانید، سند «اعطای خلعت به امیرمحمد صالح خطیب الحسینی در ماه شوال، ۱۰۲۱ هجری قمری» به عنوان قدیمی‌ترین سند مرتبط با عید فطر آرشیو اسناد آستان قدس رضوی محسوب می‌شود، در این سند و سند‌های مشابه آن بیشتر به هزینه‌های صاحب‌جمعان، خبازخانه، شربت‌خانه، حویج‌خانه (محل نگهداری وسایل آشپزی) و قصاب‌خانه، در اولین روز ماه شوال (عید فطر) اشاره شده که بیانگر پذیرایی از میهمانان مراسم عید فطر حرم مطهر با غذا، شربت و شیرینی است.

از طرف دیگر، مجلس جشن عید فطر در دوره قاجار در این ساحت مقدس اهمیت بیشتری داشته، به طوری که با حضور متولی‌باشی، والی خراسان و سایر صاحب منصبان آستانه، مجلسی در ایوان طلای صحن قدیم برگزار می‌شده و پیشخدمت‌های آستانه با شیرینی، حلوا و شربتی که تحویل‌داران فراهم کرده بودند، از حاضران در مراسم پذیرایی می‌کردند.

منبع: قدس

باشگاه خبرنگاران جوان وب‌گردی وبگردی