وقتی نقش و رنگ راوی می‌شوند

اما نگاهی اجمالی به حوزه تمدنی و رسانه‌های در اختیار تمدن‌ها به‌خوبی نشان می‌دهد تمدن، ایرانی و شرق دور متکی بر کلام و ادبیات هستند و هنوز هم شعر بزرگ‌ترین رسانه شرقی‌هاست و بالعکس تمدن‌های غرب، یونانی و رومی، متکی بر تصویر هستند و تجلی اندیشه‌های خود را مبتنی بر همین موضوع گذاشته‌اند. با توجه به این موضوع می‌تواند حسن روح‌الامین، نقاش فرهنگ دینی را احیاگر سنت روایتگری با تصویر دانست، سنتی که بعد از سده‌ها که در نگارگری ایرانی وجود داشت را حالا با شکلی کلاسیک در بیانی مناظره‌ای با هنر غرب، احیا کرده‌ است. این رویکرد از آنجا قابل توجه به نظر می‌رسد که در عصر گفت‌وگو میان غرب و تفکر اسلامی و رویکرد جوانان غربی به اسلام، استفاده از هنری که در غرب خوانش بیشتری دارد از سوی یک هنرمند مسلمان می‌تواند راهکاری قابل توجه در راستای ترویج فرهنگ اسلام در جهان غرب باشد و همین موضوع است که روح‌الامین را در عین جوانی به نقاشی مهم در هنر ایران و عرصه بین‌الملل بدل کرده‌است. این رویکرد روح‌الامین در عرصه ارتقای فرهنگ بصری در کشور هم که روایت را همچنان متکی بر کلام می‌داند، خود راهی برای توسعه فرهنگ بصری و خوانش تصویراست. در سالروز شهادت حضرت‌علی(ع) نگاهی می‌کنیم به مجموعه تصویری و روایتگری که حسن روح‌‌الامین با موضوع زندگی حضرت امیرالمومنین و شناسایی اول امام شیعیان به عموم مردم داشته‌ است.

شیر عرب

حسن روح‌الامین در هنر نقاشی آرمانگرایی است که تکیه‌گاه خود را بر معرفی روایت می‌گذارد. او که پیرو هنر کلاسیک غربی است و عمده آثارش بازنمایی از هنر باروک است. تلاش می‌کند تا همچون اسلاف غربی هنر، تکیه خود را بر عنصر روایت بگذارد. او با قراردادن این روایتگری پیش روی مخاطب، در تلاش است در جهت درک زوایای مختلف آن روایت که در ذهن مخاطبان وجود دارد، بیانی بصری را جایگزین کند. تابلوی «شیر عرب» روح‌الامین با تکیه بر باور مردمی از پیشوایی، شجاعت، متانت و وقار حضرت‌علی (ع) و خرده روایاتی که در مورد شخصیت ایشان با موضوع شیر وجود دارد، دست به خلق این اثر زده‌است که جملگی این موضوعات را در خود مستتر دارد. در این تابلو فیگور ارائه شده به دلیل بیان تصویری در اسلام از ائمه پیامبران و ائمه معصومین، تکیه نقاش فقط بر شمشیر و دست‌های فیگور است. در این تصویر مناعت و سروری در قامت شمشیر و ذوالفقار حضرت‌علی تجلی پیدا کرده و دست‌ها نشان دهنده جهادی است که آن حضرت در راه حق پیشه کرده‌است. چنین ترکیب‌بندی به‌خوبی نشان می‌دهد که نقاش روایت‌های مختلف از یک شخصیت را چگونه مطالعه و آن را در ایستایی فیگور، آرامش در فرم نشستن، عدالت در موازنه دست‌ها و شجاعت را در قامت یک شمشیر نشان داده‌است. انتخاب عنوان شیرعرب نیز ارجاع مخاطب به تعابیری است که در فرهنگ عمومی مردم از شخصیت حضرت‌علی (ع) وجود دارد.

اسدا...

روح‌الامین در تابلو دیگری با عنوان «اسد‌ا...» بازهم به این موضوع ورود کرده و این بار روایت‌های مردمی و باور عمومی از شخصیت امیرالمومنین را مد نظر قرار داده‌است. در این اثر مفهوم سروری حضرت‌علی(ع) به عنوان یکی از بهترین مخلوقات خدا مد نظر نقاش قرار گرفته و حضرت‌علی‌(ع) را در پیش روی چهار شیر در حال حرکت قرار داده‌است. نقاش در ترکیب‌بندی این اثر با بهره‌گیری از فرم فیگور شیرها احترام آنها به حضرت امیرالمونین را نشان می‌دهد و احترام متقابل حضرت نیز نشان از تواضعی دارد که امام اول شیعیان به عنوان یک فرهنگ آن را به عنوان حاکم دینی نشان می‌دهد. این اثر حتی به روایاتی دیگری از زندگی حضرت‌علی‌(ع) نیز اشاره دارد که بر طبق برخی از روایات تا زمانی که امام در شهر کوفه می‌زیست هیچ حیوان درنده‌ای به این شهر نیامد و پس از شهادت حضرت، کوفه تحت آماج حیوانات درنده شد را نیز در ذهن مخاطب تداعی می‌کند.

فاتح خیبر

تابلوی «فاتح خیبر» دیگر اثر روح‌الامین است که شخصیت حضرت‌علی‌(ع) را به‌گونه‌ای دیگر روایت می‌کند. در این اثر نقطه طلایی اثر بر ایستایی پا و دست‌های فیگور قرار گرفته‌است. این نگاه، ثابت قدمی آن حضرت و جهاد در راه خدا را بازخوانی می‌کند. اما نقطه اصلی این اثر فیگورهایی هستند که در پشت دری که حضرت آن را برکنده روایت شده‌است. در این اثر مردمانی را با لباس یهودیان می‌بینیم که نشان‌دهنده فتنه آنها در برابر پیامبر است، اما در کنار آن حضور مسلمانان درون قلعه بعد از شکستن در خیبر توسط حضرت‌علی‌(ع) نشان از مهر مسلمان دارد که در مواجهه با یهودیان از قتل و غارت آنها حکایت دارد و نشان می‌دهد چگونه پیامبر پس از فتح خیبر، یهودیان را بخشید.

نفس رسول

حسن روح‌الامین در تابلوی «نفس رسول» روایتگری خود را به یکی از تاریخی‌ترین وقایع صدر اسلام می‌برد. این تابلو حکایت از لیله‌المبیت است، شبی که حضرت‌علی‌(ع) در بستر پیامبر‌(ص) خوابید تا نقشه مشرکان را برای قتل رسول اکرم‌‌(ص) خنثی کند. این اثر در قالب ترکیب و فرمی ارائه شده تا نشان‌دهنده تصویری از روایتی باشد که شان آن در قرآن آمده‌است. اما هنرمند با ارائه فرمی درخشان به معرفی شخصیت حضرت‌علی‌(ع) پرداخته‌است. در این تابلو با نورپردازی و تاریک و روشن‌ها اولیا و اشقیا متمایز شده‌اند و نور درون تصویر با توجه به این‌که واقعه لیله‌المبیت در شب اول ربیع‌الاول اتفاق افتاده، نور مهتاب نیست که از پنجره به درون تابیده، بلکه نور وجودی حضرت‌علی‌(ع) است که روشنگر راهی قرار خواهد گرفت که آن را ولایت‌مداری می‌نامیم. صورت جوان حضرت بیانگر همین موضوع است و نحوه آرامشی که در بدن حضرت که به شکلی صاف و مستقیم تصویر شده، نشان از راهی است که‌علی‌(ع) در حین جوانی در راه صراط‌المستقیم قرار گرفته‌است. حرکات دوار فیگور اشقیا نیز سرگردانی این افراد را بازنمایی می‌کند.

لا فتی الا‌ علی

تابلوی «لا فتی الا‌علی» دیگر اثری است که روح‌الامین بار دیگر بر نقش ولایت‌مداری حضرت‌علی‌(ع) ترسیم کرده‌است. این تابلوی حسن روح‌الامین، روایتگر حادثه جنگ احد است. جنگی که در آن مسلمانان به دلیل کوته‌بینی و اطاعت نکردن از دستورات پیامبر شکست سختی خوردند و حتی در آن پیامبر اکرم‌(ص) تا مرز شهادت رفتند و این حضرت‌علی‌(ع) بود که در میدان جنگ، جان پیامبر را نجات داد. در هنگامه‌ای که برخی از مسلمانان در حال فرار هستند و جان خود را اولی‌تر از جان پیامبر می‌دانند، حضرت‌علی در میانه میدان جان خود را فدای رسول‌ا... می‌کند. ایجاد فرم دوار از شمشیر‌زنی حضرت‌علی و نحوه جنگیدن حضرت با فرم نشسته پیکر زخمی پیامبر در میانه تابلو، تداعی‌کننده یکی بودن این دو بزرگوار است که همچون خورشیدی در میان تابلو در حال درخشیدن است.

اصحاب کساء

باید تابلوی «اصحاب کساء» حسن روح‌الامین را جهان‌بینی کلی او از اسلام دانست، تابلویی با فرمی درخشان که تجلی کامل فرهنگ شیعی است که در کشور جریان دارد. در این تابلو روح‌الامین با تکیه بر روایات شأن‌نزول آیه‌تطهیر، که در فرهنگ شیعی احترام به پیامبر، معصومین و امامت را واجب می‌دانند، نشان می‌دهد. در این تابلو روایت پنج تن آل‌عبا ترسیم شده است. در مرکز تصویر ساق دست رسول‌اکرم(ص) قرار دارد که عبا را بر سر خانواده خود و جانشینان برحق می‌کشد و در قسمت بالای تصویر حضور جبرئیل برای نزول قرآن را شاهد هستیم. در ادامه این تصویر قامت خاضعانه حضرت‌علی(ع) را شاهد هستیم که در برابر رسول خدا و کلام حق نشسته و در کنار ایشان حضرت فاطمه(س) قرار دارد. فرم دورانی عبا نشان‌دهنده آن است که نسل پیامبر و وصی و جانشین او از حضرت‌علی(ع) و حضرت‌فاطمه(س) هستند. از نکات جالب‌توجه در این اثر وجود چهار فیگور در تصویر است و غیب یکی از پنج تن را شاهد هستیم، درحالی‌که می‌دانیم حضرت‌علی، حضرت‌فاطمه، امام حسن و حسین در زیر عبا قرار داشتند. در اینجا روح‌الامین با دست فرشته جبرئیل که در پشت قامت پیامبر پنهان شده، به مکان حضور نفر غایب اشاره دارد و با پنهان کردن سر کودک درون تصویر به مخاطب نشان می‌دهد که امام حسن و امام حسین در چه جایگاهی قرار دارند. ضمن آن‌که موضوع غیب در تفکر شیعی را با این تمثیل نشان می‌دهد.

مرج‌البحرین

تابلوی «مرج‌البحرین» نگاهی به آیه‌ای از سوره الرحمان است. در تفسیر قرآن، مرج‌البحرین به در کنار هم قرار گرفتن آب شور و شیرین معنی شده اما در فرهنگ شیعی این آیه اشاره به حضرت‌علی(ع) و حضرت‌فاطمه(س) دارد، همان‌گونه که در «شواهدالتنزیل» از سلمان‌فارسى در تفسیر آیه «مرج البحرین یلتقیان» نقل شده که منظور على(ع) و فاطمه‌زهرا(س) است. حال حسن روح‌الامین با تکیه بر همین تفسیر وصلت حضرت‌علی و حضرت‌فاطمه را موضوع تابلوی خود قرار داده است. در این تابلو حضرت فاطمه سوار بر اسب در نقطه طلایی اثر قرار دارد که حالت روحانی و قدسی او با نور اغراق‌شده ترسیم شده است. این نور در حقیقت بیانگر همان موضوعی است که در «شواهدالتنزیل» سلمان‌فارسى آمده: «پیامبراکرم(ص) فرمود: منظور از «یخرج منهما اللؤلؤ و المرجان» حسن و حسین (علیهماالسلام) است». در حقیقت این نور اسلام و راه هدایتگری است که در وجود حضرت‌فاطمه قرار دارد و حضرت‌علی در برابر این نور خاضعانه پا در رکاب ایستاده است.

مظلومیت علی‌(ع)

حسن روح‌الامین آثار متعددی در رابطه با شخصیت و مظلومیت حضرت‌علی(ع) پس از زمامداری و امامت ایشان دارد و مظلومیتی که او آنها را در قالب‌های مختلف با نشانه‌هایی آشنا و تامل‌برانگیز پیش‌روی مخاطب قرار داده است. روح‌الامین که بر ارائه اثر بر سنت آرمان‌گرایی نقاشی غرب دیدگاهش را بنا کرده، همچون نیکلاس پوسن معتقد است که روایت نقطه اصلی و اتکا برای یک تابلوی نقاشی است و موضوع بر تمامی امور ارجحیت دارد. همان‌گونه که پوسن به ترتیب بر روایت، مفهوم، ساختار و سبک تاکید داشت. روح‌الامین نیز این دیدگاه آرمان‌گرایانه را در آثار خود بازنمایی می‌کند و بر این موضوع بیش از همه تاکید دارد. او سپس با مفهومی کردن روایت مخاطبش را به فرااندیشی وامی‌دارد و سپس ساختار را در جهت هرچه بهتر کردن مفهوم با سبک شخصی به کار می‌گیرد. برای درک این موضوع به برخی دیگر از آثاری که با موضوع زندگی حضرت علی روایت کرده نگاه می‌کنیم.

اول مظلوم

تابلوی «اول مظلوم» حسن روح‌‌الامین بدون ارائه هیچ فیگوری که تداعی‌کننده شخصیتی باشد و تنها با تکیه بر یک دیوار، سوختن در و شمشیر، مظلومت حضرت‌علی‌(ع)، وصی پیامبر بعد از فوت ایشان را تداعی می‌کند. در این اثر دیواری سیاه قالب بر فضای تابلوست و در کنار آن در خانه در حال سوختن است. در انتهای این در، نوری ملموس بر شمشیر دو لبه‌ای افتاده که در انزوا بر دیوار روشنی تکیه زده‌است. این ترکیب‌بندی اشیای بی‌جان که از سنت‌های نقاشی اروپای عصر رنسانس است، با روایتی که شیعیان از موضوع خلافت بعد از پیامبر می‌داند، در عین سادگی به بهترین شکل مظلومیت حضرت‌علی‌(ع) را نشان می‌دهد که در غدیر جانشین پیامبر شده بود اما بعد از وفات ایشان،‌علی‌(ع) را خانه‌نشین کردند.

آغاز سکوت

روح‌‌الامین در تابلوی «آغاز سکوت» دگر بار به این موضوع نگاه کرده‌است. او در این تابلو هفت فیگور را در قاب ترکیب کرده که در نقطه طلایی این کادر، مردی سفیدپوش با نوری درونی از وجودش، دستار سبز بر سر دارد و در میان جمعیتی در حال گذر است. این فیگور خیره به پیرمردی است که انگار او را مورد پرسش قرار داده‌است. اما نکته مفهومی کار در جایی است که دست‌های مرد سفیدپوش بسته است. این دست‌های بسته یادآور بستن دستان‌علی‌(ع) و گرداندن وصی حقیقی پیامبر در شهر است. حال نگاه پرسشگر مرد سفیدپوش به پیرمرد هم معنا پیدا می‌کند که بر اساس سن او از شاهدان غدیر است که حالا مهر سکوت بر لب زده و در برابر حق‌علی‌(ع) سکوت کرده‌است.

غم‌علی‌(ع)

حسن روح‌‌الامین با توجه به دوران سختی که بر امام‌علی‌(ع) گذشت اما هیچ‌گاه در آثارش به این سختی‌ها اشاره‌ای مستقیم ندارد. همان‌گونه که در تابلوی اول مظلوم، این مظلومیت را در قال اشیا گنجانده‌است. اما این هنرمند در مواجهه حضرت‌علی با دوری از حضرت فاطمه و شهادت آن حضرت، همواره تلاش کرده این غم را در قامت حضرت‌علی‌(ع) نشان دهد؛ غمی که حضرت‌علی‌(ع) را تنها کرد تا بر سر چاه واگویه‌های دل بگوید.

می‌رود زهرا

«می‌رود زهرا» یکی از تابلوهایی است که روح‌‌الامین با موضوع وداع حضرت‌علی‌(ع) با حضرت فاطمه‌(س) ترسیم کرده‌است.

در این اثر تشییع بزرگ بانوی اسلام را شاهد هستیم که در دل نیمه‌شب بر شانه جمع مهجوری انجام می‌شود. در این جمع تنها فیگور شکسته و خمیده‌ای که وجود دارد، حضرت‌علی‌(ع) است که پیشتر از همه گام برمی‌دارد و زیر بار این غم خمیده شده‌است. ماه نیمه‌پنهان که بر بالای سر حضرت قرار دارد نیز نشان‌دهنده آن است که بخشی از وجود‌علی خاموش شده‌است.

بعد فاطمه
تابلوی «بعد فاطمه» نیز چنین موضوعی را بازنمایی می‌کند. سر بر گریبان گرفتن محزون حضرت‌علی‌(ع) در کنار بستر خالی حضرت فاطمه و ذوالفقار‌علی که خمیده بر دیوار تکیه داده‌است، نشان دهنده بزرگ‌ترین غمی است که حضرت بعد از شهادت حضرت فاطمه‌(س) تجربه کرده‌است.

خلافت با عدالت
بدون شک نقطه عزیمت زندگی پر فراز و نشیب امام‌علی‌(ع) خلافت بر مسلمین است که همراه با عدالت‌علی جلوه‌ای روحانی از حکومت دینی ارائه می‌کند. حسن روح‌‌الامین در برخی آثار خود همین موضوع را مد نظر قرار داده و تلاش کرده چهره یک رهبر دینی را بازنمایی کند.

امیرالمومنین
تابلوی «امیرالمومنین» یکی از آثاری که نشان از عدل و عدالت پیشوای مسلمین دارد. خلیفه‌ای که در دل سیاهی شب با حمل کیسه‌ای بر شانه پیگیر احوال فقراست. ایستایی فیگور و ثابت‌قدمی، افتادگی عبا که نشان‌دهنده سنگینی کیسه‌ای است که شخصیت در حال حمل آن است و قرار گرفتن ماه بر بالای سر شخصیت که اشاره به یگانگی چنین امامی دارد، این اثر را به یکی از تاثیرگذارترین آثار حسن روح‌‌الامین تبدیل کرده‌است.

شمع بیت‌المال
حسن روح‌الامین روایتگری خود را بر باور عمومی قرار می‌دهد تا مخاطب با نشانه‌های تصویری، به خوبی روایت مد نظرش را بازخوانی کند. جدیدترین تابلوی روح‌‌الامین با موضوع زندگی حضرت‌علی‌(ع)، یعنی «شمع بیت‌المال» بر همین اساس قابل بازخوانی است. او در این تابلو بدون اشاره مستقیم به شخصیت یا نشان دادن حضرت‌علی‌(ع) روایت خود را متجلی می‌کند. این تابلو بر اساس روایت شبی است که طلحه و زبیر، به عنوان یاران پیامبر نزد حضرت‌علی‌(ع) می‌روند تا با صحبت با ایشان، سهم بیشتری از بیت‌المال بگیرند. حضرت‌علی‌(ع) که در حال رسیدگی به امورات بیت‌المال است، با علم بر این موضوع که آنها چه طلبی دارند، وقتی طلحه و زبیر می‌آیند و می‌گویند با حضرت کار شخصی دارند؛‌علی‌(ع) با خاموش کردن شمع بیت‌المال و جایگزین کردن آن با شمعی شخصی به آنها می‌فهماند عدالت‌علی، بیشتر از آن است که حتی سهمی چنین اندک از بیت‌المال برای خود که خلیفه مسلمین است بردارد، تا جایی که آن بیت المال را در اختیار اصحاب و انصار قرار دهد. در این تابلو چشم‌های دوخته شده این دو صحابه پیامبر که بعدها بر امام‌علی شوریدند، به خوبی گویای تمام عدالتخواهی حضرتش است. نور شمع هم در این اثر دیگر روشن‌کنند شخصیت نیستند و در مقابل صورت این دو صحابه، نمادی از آتش دارند که آنها با ایستادن در مقابل حضرت‌علی در جنگ جمل گرفتار آن می‌شوند.