واکاوی اندیشه‌های عرفانی، اخلاقی و جامعه شناختی عطار در ۴ مثنوی

ایسنا/خراسان رضوی یک ﭘﮋﻭﻫﺸﮕﺮ از ۴ مثنوی عطار نیشابوری شامل منطق الطیر، اسرار نامه، الهی نامه و مصیبت‌نامه به عنوان چهارچوب‌های اندیشه، تفکر عرفانی و انسانی او نام برد.

جواد محقق نیشابوری با گرامیداشت ۲۵ فروردین‌ماه روز بزرگداشت عطار نیشابوری در گفت و گو با ایسنا خاطرنشان کرد: شیخ فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری معروف به شیخ عطار نیشابوری در سال ۵۴۰ هجری قمری در نیشابور زاده شد و در ۶۱۸ یا به قولی ۶۲۷ هجری قمری به هنگام حمله مغول به قتل رسید.

وی افزود: اگرچه از آن زمان تاکنون حدود ۸۵۰ سال می‌گذرد، اما عطار همچنان یکی از شخصیت‌های برجسته، شاعر توانا و متفکر، اندیشمند و جزو عرفای نامدار زبان فارسی و جهان اسلام و از شاعران برجسته جهانی محسوب می‌شود.

محقق نیشابور اظهار کرد: شیخ عطار با سرودن اثر سترگ خودش "منطق‌الطیر" که یک منظومه سمبولیک ادبی است بیشتر در جهان شناخته می‌شود. سرودن این مثنوی در قرن ششم هجری قمری(۱۱۷۷ میلادی) پایان یافته‌ است.

این دکترای زبان و ادبیات فارسی عنوان کرد: اگر برای شعر عرفانی در زبان فارسی سه پله بخواهیم در نظر بگیریم از نظر زمانی سنایی غزنوی با کتاب حدیقة الحقیقه که یک منظومه عرفانی فارسی است در پله اول و سپس فریدالدین عطار نیشابوری با مثنوی‌های چهارگانه خودش در پله دوم و سپس مولانا جلال الدین محمد بلخی با کتاب مثنوی معنوی قرار دارد.

وی با بیان اینکه عطار و مولانا جلال الدین متأثر از سنایی غزنوی هستند به طوری که مولانا بارها به این موضوع اشاره کرده است، تصریح کرد: مولوی در کودکی وقتی به همراه پدرش از بلخ به قونیه می‌رفت در مسیر به دیدار عطار می‌رود و او اسرارنامه خودش را نیز به مولوی می‌دهد.

این  ﭘﮋﻭﻫﺸﮕﺮ و عطار شناس عنوان کرد: مولانا به شکل قابل توجهی متأثر از عطار و به خصوص کتاب اسرارنامه آن است، اسرارنامه اولین کتاب مثنوی عطار بوده که شیوه و سبک آن تا حدودی از سوی مولانا تقلید شده است.

وی گفت: به جز فرازها و نگاه‌های عرفانی که کار مولانا با عطار همسویی دارد در اسرارنامه و همچنین در آثار دیگرش و برخی از حکایت‌ها دقیق از عطار نقل می‌کند.

محقق نیشابوری خاطرنشان کرد: سبک ساختاری مثنوی معنوی مولانا در بین آثار چهارگانه عطار شباهت بسیاری به اسرارنامه دارد. در واقع اسرارنامه به طور سلسه‌وار مباحث معنوی و فکری و اندیشگی را بیان نموده و سپس در ۱۸ مقاله طبقه‌بندی و شکل گرفته است.

محقق نیشابوری از الهی‌نامه، منطق‌الطیر و مصیبت‌نامه به عنوان کتاب‌های بعدی عطار که یک طرح از پیش تعیین شده بوده و یک پیرنگ مشخص و واحدی داشته است نام برد و گفت: عطار در خصوص مطالب این کتاب‌ها ابتدا اندیشیده و فکر کرده و سپس آنها را تنظیم نموده و معارفی که در ذهن خود داشته را به وسیله طرح داستانی بیان کرده است.

وی با اشاره به اینکه الهی‌نامه را سمبل پله شریعت در عرفان می‌دانند، افزود: از سه پله شریعت، طریقت و حقیقت گویا الهی‌نامه مرحله اولی بوده که به آن می‌پردازد.

عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان مشهد تصریح کرد: عطار در طرح داستانی الهی‌نامه در حقیقت با وارد کردن شخصیتی در قالب پادشاه که ۶ پسر دارد سؤالاتی را از جانب پسران که همه آنها در زمره تمنیات هستند و آدمیان هم آن سوالات را در این جهان دارند و سرمنشأ آنها حرص، کبر و یا جهان‌جویی و لذت‌جویی و... است مطرح می‌کند.

وی همچنین تصریح کرد: عطار در منطق‌الطیر که آن را تعبیر به پله طریقت نموده‌اند پرندگانی را وارد داستان خود می‌کند و هر پرنده با توجه به ویژگی‌هایی که دارند سمبل یک شخصیت اجتماعی است.

محقق نیشابوری اظهار کرد: این ۱۸ پرنده آرزو دارند حضرت حق که نماد آن در منطق‌الطیر سیمرغ است را ببینند و هدهد که پیر و مراد و راهنمای آنها است هدایتشان می‌کند تا از هفت وادی طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، فقر و فنا عبور کنند و به بارگاه سیمرغ برسند اما آنها بهانه‌هایی می‌آورند.

عضو هیات مدیره خردسرای فردوسی گفت: عطار در منطق‌الطیر در حقیقت یک نوع آسیب‌شناسی شخصیت‌های مختلف اجتماعی را مطرح می‌کند و پاسخ‌هایی داده می‌شود که در نهایت به کوه قاف می‌رسند.

این عطار شناس بیان کرد: در کتاب مصیبت‌نامه عطار که گویا ادامه این حرکت است وقتی به کوه قاف می‌رسند داستان در وجود باطنی این افراد شکل می‌گیرد و سؤالاتی برای شخصیتی با عنوان سالک که در واقع اندیشه درونی فرد است به وجود می‌آید. در این حکایت ۴۰ شخصیت را عطار نام می‌برد که با جبرئیل شروع و با روح تمام می‌کند.

وی در ادامه از ۴ مثنوی عطار نیشابوری شامل منطق الطیر، اسرار نامه، الهی نامه و مصیبت‌نامه به عنوان چهارچوب‌های اندیشه و تفکر عرفانی و انسانی او نام برد و گفت: سه اثر دیگر دیوان و روایات به نام مختارنامه مجموعه رباعیات عطار و تذکره اولیاء کتاب‌های از نوع دیگر هستند.

محقق نیشابوری افزود: چهارچوب‌های مشخص فکری و حساب شده‌ای که عطار می‌خواسته بیان کند در این چهار مثنوی بیان شده است، از آنجا که مشترکات و سؤال‌های بین همه انسان‌ها در همه عصرها،نسل‌ها و سرزمین‌ها از هستی یک چیز است و دردها و مشترکاتی دارند به همین دلیل آثار عطار به خصوص منطق‌الطیر او مورد توجه قرار گرفته است.

وی اظهار کرد: عطار در منطق‌الطیر سؤالات انسان‌ها از سرگشتگی‌ها و گم‌گشتگی‌هایی که در این جهان دارند را مطرح و پاسخ‌هایی برای آنها پیدا می‌کند.

محقق نیشابوری سخنان خود را با حکایتی از منطق‌الطیر به پایان می‌رساند؛

 بو سعید مهنه در حمام بود      قایمیش افتاد و مرد خام بود

    شوخ شیخ آورد تا بازوی او         جمع کرد آن جمله پیش روی او

شیخ را گفتا بگو ای پاک جان        تا جوامردی چه باشد در جهان

    شیخ گفتا شوخ پنهان کردنست             پیش چشم خلق ناآوردنست

    این جوابی بود بر بالای او                      قایم افتاد آن زمان در پای او

               چون به نادانی خویش اقرار کرد               شیخ خوش شد، قایم استغفار کرد

          خالقا، پروردگارا، منعما                  پادشاها، کارسازا، مکرماً

                        چون جوانمردی خلق عالمی              هست از دریای فضلت شب نمی

                    قایم مطلق تویی اما به ذات             وز جوانمردی ببایی در صفات

                   شوخی و بی‌شرمی ما در گذار             شوخ ما با پیش چشم ما میار

فریدالدین محمد عطار نیشابوری، معروف به عطار و عطار نیشابوری، شاعر و عارف ایرانی قرن ششم و هفتم قمری بود. از جزئیات زندگی‌اش اطلاعات کاملی در دست نیست. او در سال ۵۴۰ قمری یا ۵۳۷ قمری در منطقه کَدکَن حوالی نیشابور به دنیا آمد و در حمله سربازان مغول به نیشابور، اسیر و سپس در سال ۶۱۷ یا ۶۱۸ و یا ۶۲۷ قمری کشته شد.

پدر او داروفروش(عطار) بود و فریدالدین نیز ابتدا به شغل پدر مشغول شد. او برای کسب علم، به هند، عراق، شام و مصر مسافرت کرد. سپس به نیشابور بازگشت و تا پایان عمر در آنجا زیست.

عطار با علوم مختلفی مانند قرآن، حدیث، فقه، تفسیر، ‌طب، نجوم و کلام آشنا بود که نتیجه آن در آثارش نیز دیده می‌شود.

عطار نیشابوری در مقدمه دو کتابش «خسرونامه» و «مختارنامه» آثار خود را نام برده است که شامل ۹ اثر به نظم و یک اثر به نثر است. برخی کتاب‌های دیگری نیز به عطار نسبت داده‌اند؛ علت انتساب آثار مختلف به عطار نیشابوری را به این دلیل دانسته‌اند که افراد بسیاری تخلص عطار داشته‌اند.

آثار منظوم عطار شامل الهی‌نامه، اسرارنامه، جواهرنامه، خسرونامه، شرح القلب، مصیبت‌نامه، منطق‌الطیر، دیوان اشعار، مختارنامه است.

یکی از معروف‌ترین کتاب‌های عطار با نام تذکرةالاولیا به نثر نوشته شده است. این کتاب حکایت‌ها و گفتارهایی از اولیای الهی را از امام صادق(ع) تا منصور حلاج شامل می‌شود و با ذکر مختصری از امام باقر(ع) پایان می‌یابد. همچنین در آن، از افرادی مانند ابوحنیفه، شافعی و احمد بن حنبل سخن آمده است.

از ۱۰ کتاب عطار، هشت کتاب باقی مانده است و از دو اثر او، یعنی جواهرنامه و شرح‌القلب نشانی نیست. تخلص عطار نیشابوری در اشعارش «فرید» و «عطار» است.

۲۵ فروردین در تقویم ایران به عنوان روز ملی بزرگداشت عطار نیشابوری نام‌گذاری شده است و همه ساله مراسم و نشست‌های مختلفی در این روز در نیشابور برگزار می‌شود.

انتهای پیام