خرمهره قم؛ تلفیقی از هنر و صنعت

استان قم در طول سال میزبان زائران و گردشگران  زیادی است سری که به بازار بزرگ قم بزنی زوار و گردشگران زیادی پس از زیارت و سیاحت مشغول خرید سوغات، از سوهان گرفته تا مهر و تسبیح و انگشتری و جانماز و غیره هستند ،در این بین مهره های فیروزه ای رنگ نظرت را به خود جلب می کند.

خر مهره  از خانواده سفال و سرامیک و از رشته های صنایع دستی و سوغات منحصر به فرد قم محسوب می شود.

مرحوم  استاد ابوالقاسم سعادتمند تنها تولید کننده خرمهره در قم بود  که این روزها فرزندش در  پی احیای هنر پدری در حال تکاپو است.

  برای مصاحبه با این هنرمند فعال صنایع دستی به محل کارگاهش در جاده کوه سفید رفتیم.

سیدسعید سعاتمند، هنرمند فعال صنایع‌دستی در رشته خرمهره‌سازی در معرفی خود گفت: متولد سال ۱۳۶۸ هستم لیسانس مهندسی شهرسازی از دانشگاه بین الملل قزوین و فوق لیسانس برنامه‌ریزی شهری از دانشگاه ایالتی نیویورک دارم. چندین سال در زمینه برنامه‌ریزی شهری در داخل و خارج از ایران کار حرفه‌ای انجام داده‌ام. 

او ادامه داد: فعالیت جدی و همه جانبه من در زمینه هنر خرمهره‌سازی از سال ۱۳۹۷ شروع شد. تقریبا یک سال و نیم قبل از فوت پدرم، مرحوم سید ابوالقاسم سعادتمند، در رابطه با اهمیت حفظ و نگهداری این هنر موروثی گفت‌وگوهای متعددی با ایشان داشتم. نتیجه جلسات متعدد، گفت‌وگوها و تحلیل تجربیات گذشته منجر به ایجاد یک برنامه استراتژیک مکتوب برای تغییر مسیر کسب و کار شد. 

فرزند مرحوم سعادتمند گفت: در واقع تجربیات قبلی‌ام در کشور آمریکا در زمینه برنامه‌ریزی‌های کلان این بار در کسب و کار خانوادگی به کمکم آمد. تحلیل شرایط موجود، شناسایی نقاط قوت و ضعف، تعیین چشم‌انداز، هدف‌گذاری و تدوین استراتژی‌های کسب و کار به ما کمک کرد تا ضمن کسب آگاهی بیشتر از وضع فعلی، تصویر روشن‌تری از آینده در ذهن خود ایجاد کنیم. 

او ادامه داد: در ابتدا فعالیت هنری خودم را با ساخت مجسمه‌های پرسلانی مدرن و پس از آن خرمهره و سرامیک آغاز نمودم. باز طراحی قطعات خرمهره، طراحی و ساخت زیورآلات جدید و در نهایت پاسخ مثبت بازار به این تولیدات فصلی جدید در حیات کارگاه رقم زد. پاسخ مثبت بازار ایران به طرح‌های جدید خرمهره و همچنین فروش انبوه محصولات خرمهره به مشتریان خارجی چشم اندازی روشن از بازار محصولات خرمهره‌ای در ذهنمان ایجاد کرد. 

این هنرمند صنایع‌دستی افزود: در کنار تولید و فروش خرمهره، طراحی و ساخت قطعات لوستر و آباژور را به فعالیت‌هایمان اضافه نمودیم که هم اکنون این محصولات در مقیاس انبوه در کارگاه تولید می‌شوند. 

فرزند مرحوم سعادتمند گفت: از جمله مهمترین اقداماتی هستند که از سال ۱۳۹۷ تا امروز انجام داده‌ایم شامل آموزش و برگزاری ورکشاپ‌های خرمهره‌سازی، راه اندازی تورهای خرمهره‌سازی ویژه دانش آموزان، برندسازی بازاریابی و جذب مشتریان خارجی، معرفی گسترده این هنر در فضای مجازی راه اندازی آزمایشگاه کارگاه خرمهره‌سازی، طراحی محصولات جدید، استفاده از فناوری‌های نوین مانند پرینتر سه بعدی برای طراحی محصول، بهبود کیفیت محصولات و تنوع‌بخشی به تولیدات جمع آوری و مطالعه منایع آکادمیک داخلی و خارجی در زمینه سرامیک و شیشه در راستای بهبود شیوه‌های تولید بوده است. 

او درباره قدمت خرمهره‌سازی برایمان گفت: حدودا ۶هزار سال پیش، صنعتگران ذوب مس در حوالی شهر قم برای اولین بار لعاب خرمهره را به طور اتفاقی بر بدنه داخلی کوره‌های ذوب مس رویت کردند. 

سعادتمند ادامه داد: واکنش اتفاقی سوخت کوره (علف اشنون)، سنگ‌های سیلیسی بدنه کوره و اکسید مس باعث شده بود تا لعاب خرمهره به طور اتفاقی بر روی سنگ‌های بدنه داخلی کوره تشکیل شود. به مروز زمان صنعتگران دریافتند که می‌توانند سنگ‌هایی از جنس سنگ‌های بدنه کوره را به شکل دلخواه خود درآورند و با قراردادن در داخل کوره خرمهره‌هایی درخشان تولید کنند. 

او اضافه کرد: شکل‌گیری اتفاقی لعاب خرمهره سبب شد تا آوازه خرمهره‌های درخشان ایران خیلی سریع به گوش مردم برسد و در نتیجه آن شکل‌گیری این مهره‌ها را به نیروهای ماورایی نسبت دهند. مردم سعی می‌کردند با داشتن خرمهره‌های جادویی قدرت‌های ماورایی را با خود همراه کنند تا از آسیب و گزند در امان باشند. خرمهره خیلی سریع به عنوان یکی از مهم‌ترین سمبل‌های دورکننده چشم بد در ایران و کشورهای مرتبط با ایران شناخته شد. 

این هنرمند صنایع‌دستی گفت: در آن زمان جریان کالا از مرکز ایران به بین النهرین و سپس به سمت مصر بود. خرمهره‌های تولید شده در حوالی شهر قم توسط تجار ایرنی به مصر منتقل شد و به وفور مورد استفاده قرار گرفت. در فرهنگ باستانی مصر اعتقاد بر این بود که قطعات خرمهره مملو از درخشش بی‌پایان خورشید و آغشته به قدرت تولد دوباره هستند. به همین دلیل مصریان باستان گردنبند و دستبندهایی از جنس خرمهره را در داخل مومیایی بزرگانشان قرار می‌دادند که بسیاری از این قطعات در موزه‌‌های سراسر دنیا موجود هستند. 

او ادامه داد: گردن‌آویز «واه» یکی از شناخته شده‌ترین زیورآلات خرمهره باستانی است که در مصر پیدا شده و این گردن آویز که حاوی تعداد زیادی مهره است در کنار سوسک‌هایی از جنس خرمهره، طلا و نقره در زیر لایه‌های کتان مومیایی قرار داده شده بود که در سال ۱۹۴۰ توسط باستان‌شناسان کشف شد. 

فرزند مرحوم سعادتمند درباره وجه تسمیه خرمهره گفت:  خرمهره سازی تلفیقی از هنر و صنعت و گویای تمدن هفت هزار ساله قم و در برهه‌ای از زمان کالایی بسیار گران و تنها در اختیار بزرگان و صاحب منصبان بود. لغت نامه دهخدا خرمهره را مترادف با مهره بزرگان می‌داند. 

این فعال حوزه صنایع‌دستی درباره صادرات این هنر صنعت بیان کرد: در حال حاضر بیشترین میزان صادرات خرمهره به ترکیه، پاکستان و عراق مربوط می‌شود. البته در بازه‌های زمانی دیگر صادرات خرمهره به سایر کشورها از جمله آمریکا، آلمان، ایتالیا، ژاپن و… انجام می‌شده است. محبوبیت خرمهره در کشور ترکیه در دو سال گذشته به شدت افزایش داشته و دلیل این موضوع استفاده مدل ترکیه‌ای خانم ابرو شاهین از گردنبند خرمهره در سریال معروف «هرجایی» هست. 

او درباره خاصیت خرمهره گفت: در باور عوام از دیرباز خرمهره به عنوان دفع‌کننده چشم زخم کاربرد داشته است. در بسیاری از شهرهای ایران افراد خرمهره را به لباس نوزاد می‌آویزند تا نوزاد از چشم بد آسیب نبیند. در بعضی کشورها مانند ایتالیا خرمهره را به عنوان «مهره شانس» می‌شناسند. 

سعادتمند ادامه داد: البته به غیر از باورهای فرهنگی و عمومی در ارتباط با خرمهره باید اشاره کرد که در روانشناسی رنگ‌ها اثر رنگ آبی با مفاهیمی همچون امنیت و آرامش گره خورده است. 

او درباره ساخت خرمهره برایمان گفت: بدنه خرمهره از جنس سیلیس است. سیلیس به تنهایی فرم‌پذیر نیست اما در ترکیب با سیریش می‌توان آن را به شکل خمیر درآورد. خمیر خرمهره با استفاده از قالب‌های گلی و فلزی فرم داده می‌شود و پس از خشک شدن آماده پخت می‌شود. 

این فعال صنایع‌دستی ادامه داد: مهره‌های خشک شده در ظرف‌هایی در لابه‌لای پودر لعاب چیده می‌شوند. ظرف‌های حاوی پودر لعاب و خرمهره در کوره قفسه‌های کوره قرار داده می‌شوند و پس از حدود سی ساعت پخت رنگ تمامی مهره‌ها به آبی تغییر می‌یابد. در واقع در فرایند پخت لایه‌ای نازک از لعاب بر روی قطعات خرمهره شکل می‌گیرد. لایه لعاب تشکیل شده بر روی قطعه حاصل واکنش‌های فیزیکی و شیمیایی بدنه سیلیسی و پودر لعاب در دمای بالا است. 

او با اشاره به استانداردسازی خرمهره گفت: در زمان حیات پدر سند استاندارد خرمهره با راهنمایی ایشان تدوین شده که هم اکنون در دسترس است. در سال ۱۳۹۸خرمهره به عنوان میراث ناملموس ملی ایران ثبت شد. همچنین در اکسپو ۲۰۰۰ آلمان برای اولین بار خرمهره در بخش تداوم فرهنگ و دانش بشری با شماره ۵۰۲ به ثبت رسیده است. 

این هنرمند صنایع‌دستی در پایان گفت: در حال حاضر تمام تلاشم این است که ساختار این کسب و کار به‌صورتی بنا شود که متکی به شخصی خاص نباشد و به‌صورت سیستمی رشد کند. اگر این هدف محقق شود نگرانی در زمینه انتقال هنر خرمهره‌سازی به نسل بعد وجود نخواهد داشت. 

باشگاه خبرنگاران جوان قم قم