چکیده تاریخ در مجموعه حسن پادشاه تبریز

مجموعه تاریخی حسن پادشاه  ۷۰۰ ساله که در دوران پویایی خود در زمان حکومت آق قویونلو‌ها ۲ برابر میدان نقش جهان اصفهان وسعت داشت، محل اصلی رژه نیرو‌های مسلح و اسب سواران لشکر همیشه پیروز اوزون حسن و حکومت آق قویونلو‌ها بود و طبق اسناد تاریخی موجود در این میدان بزرگ ۳۰ هزار سرباز رژه می‌رفته اند و به مدت ۴۰۰ سال محل و مقر حکومت و فرماندهی امرایی، چون جهانشاه، اوزون حسن، شاه ختایی و شاه طهماسب صفوی بوده است.

در حال حاضر از این مجموعه بی نظیر محوطه‌ای کوچک با بنای مسجد مشهور و قدیمی صاحب الامر، مدرسه اکبریه و مخروبه‌ای از مسجد و مدرسه حسن پادشاه بر جای مانده است که البته این اثار نیز تا مدت‌ها دور از دید و منظر عموم و مدیران و مسئولان میراث قرار داشت که رفته رفته در حال تبدیل شدن به زباله گاه بود که خوشبختانه از حدود یک دهه قبل اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نسبت به بازسازی و مرمت آن وارد میدان شده است.

مجموعه بزرگ و تاریخی «حسن پادشاه» یا میدان صاحب الامر تبریز با گستره ۱۶۰ هزار مترمربعی جزو آثار برجسته به جای مانده از دوران افتخارآمیز اوزون حسن در تاریخ ایران و اسلام به عنوان پادشاه قدرتمند سلسله آق قویونلو‌ها است که عظمت تاریخی آن بسیار فراتر و وسیع‌تر بوده و بنا به دلایلی و در اثر حوادثی همچون سیل و زلزله و البته بی تفاوتی‌های تاریخی، اکنون این مجموعه تنها گوشه‌هایی از آن عظمت را یدک می‌کشد.

محوطه بزرگ، حمام، غسالخانه، مسجد، مدرسه، محل استراحت کاروان ها، مغازه‌های مختلف در رسته‌های گوناگون مجموعه بی مانند حسن پادشاه را نمادی از زندگی مردمان تبریز کهن است که در آن تاریخ، فرهنگ، سیاست و زندگی عمومی به تصویر کشیده شده است.

در وصف اهمیت تاریخی و ارزش مجموعه حسن پاشاه تبریز همین بس که شاردن، سیاح فرانسوی در سال ۱۰۸۲ هجری قمری و روزگار سلطنت شاه سلیمان صفوی در تبریز از این میدان دیدن کرده و درباره آن نوشته است: "میدان تبریز بزرگ‌ترین میادین عالم است که من دیده‌ام و خیلی بزرگ‌تر از میدان اصفهان می‌باشد".

معاون میراث فرهنگی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی با تاکید بر اینکه اجرای عملیات مرمت و بازسازی مجموعه حسن پادشاه جزو اولویت‌های اول و اصلی فعالیت‌های مرمتی و بازسازی این اداره کل است، گفت: تمام توان و امکانات فنی و اداری و البته اعتباری خود را برای اجرای این طرح بزرگ به کار گرفته ایم.

وحید نواداد با بیان اینکه مرمت و ساماندهی هجرات شمالی و جنوبی مدرسه حسن پادشاه از مدت‌ها قبل آغاز شده است، افزود: با ادامه مرمت‌های کنونی می‌توان مجموعه را به حالت تثبیت رساند البته روند مرمت بی وقفه در سال‌های گذشته ادامه داشته است.

وی اضافه کرد: پس از مطالعات و پژوهش‌های تخصصی، مرمت و بازسازی این مجموعه پس از تصویب شورای فنی اداره کل و شورای راهبردی مجموعه جهانی بازار تبریز با اجرای عملیات مرمت و بازسازی و بازپیرایی شکل اصلی بنا با قراردادن پازلی قطعات باقی مانده از بنای تخریب شده بر روی هم، در بخش گنبدخانه این مجموعه با مشارکت تیم فنی معاونت میراث فرهنگی استان آغاز شد.

نواداد مرمت معماری بخش شمالی و جنوب غربی مدرسه اکبریه و بخش جبهه شرقی و جنوب شرقی مجموعه را از دستاورد‌های مهم بازسازی و مرمت مجموعه حسن پادشاه در سال‌های اخیر دانست و ادامه داد: ساختمان مدرسه در ضلع غربی این مجموعه به طور کامل از بین رفته است و در ضلع شرقی نیز تقریبا' طاق‌ها از بین رفته، اما نوع معماری آن قابل رویت است.

وی دلیل طولانی بودن مدت زمان عملیات مرمتی این مجموعه را پژوهش‌های تخصصی و فنی به لحاظ اهمیت تاریخی این مجموعه عنوان و اضافه کرد: با توجه به پایتختی تبریز در دوره‌های ترکمانان و صفویه، این مجموعه در این ادوار نقشی مهم در حوزه‌های حکومتی، هنری و علمی داشته است، بنابراین برای مرمت و بازسازی بقایای آن مجوز‌های لازم پیرو پژوهش‌های تخصصی و مطالعات و اقدامات فنی و کارشناسی مورد نیاز است.

نواداد مسجد، مدرسه، غسالخانه، میدان، عمارت هشت بهشت، باغ نصیریه، مجموعه جعفر پاشا، دارالمساکین و یک باب کلیسا را از داشته‌های تاریخی مجموعه حسن پادشاه تبریز بر اساس اسناد و تصاویر تاریخی بیان کرد و گفت: در سال‌های گذشته با تلاش‌های انجام شده و بنا بر نظر کارشناسان، مدرسه این مجموعه تاریخی که به لحاظ معماری و ساختمانی دچار آسیب‌های جدی بود، در اولویت مرمت قرار گرفته است.

وی اعتبارات تخصیصی برای اجرای طرح مرمت مجموعه تاریخی حسن پادشاه در سال جاری را ۵۵۰ میلیون تومان اعلام کرد که این ارقام برای چنین طرحی بسیار ناکافی است.

مدیر مجموعه میراث جهانی بازار مسقف تبریز نیز در گفتگو با خبرنگار ایرنا، اظهار کرد: بخشی از مجموعه فاخر حسن پادشاه مدرسه نصیریه است که طی زمان به فضایی مخروبه تبدیل شده بود که با مرمت سال‌های اخیر به شکلی بازسازی و به حالت کنونی درآمده است و فعالیت مرمتی این مجموعه در حال حاضر به این مدرسه معطوف شده است.

حسن اسماعیلی گفت: با توجه به اینکه فقط یک حجره در این مجموعه مدرسه‌ای باقی مانده بود، باقی حجره‌ها در جریان مرمت و بازسازی بر اساس همین یک حجره الگو برداری و ساخته شده و به صورت یک پروژه مرمتی در ۱۵ سال انجام شده است.

وی با اشاره به اینکه مجموعه‌ای که در ضلع شرقی میدان قدیم حسن پادشاه وجود دارد، آثار بر جای مانده از سلسله آق قویولونو‌ها است، یادآور شد: در بخش پشتی آن که در دهه‌های گذشته مخروبه شده بود و پیشتر از ان به عنوان مدرسه یاد شده و بعد‌ها به غسالخانه و اکنون در جریان بازسازی به مسجد تبدیل شده است.

اسماعیلی یادآور شد: بقیه آثار موجود در مجموعه حسن پادشاه در اضلاع دیگر بیشتر مربوط به دوره صفویه است.

وی با بیان اینکه فضای سبز و قسمت تاسیسات مجموعه حسن پادشاه به زودی به اتمام می‌رسد تا قابل بهره برداری شود، اظهار کرد: باید توجه داشت که میدان کنونی، میدان حسن پادشاه اصلی نبوده و طبق سند نقاشی مینیاتوری میدان اصلی بسیار بزرگ‌تر بوده و اگر بتوانیم این میدان را احیا کنیم کار بزرگی در مجموعه حسن پادشاه انجام داده‌ایم.

اسماعیلی مرمت و احیای مجموعه حسن پادشاه را گامی مهم و موثر برای بازگرداندن بزرگی و تاریخ سازی تبریز در ادوار مختلف دانست که این موضوع مستلزم عزم و اراده‌ای جدی از سوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است.

وی احیای مجموعه تاریخی و مرمت این مجموعه را کاری بسیار بزرگ و ارزشمندی برشمرد و ادامه داد: برای مرمت، بازسازی و احیای این مجموعه تاریخی معظم که از دل خاک و تبریز قدیم بیرون آمده است باید سایر دستگاه‌ها نیز با اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی همکاری کنند، چون این اثر تاریخی و میراثی متعلق به همه مردم این استان و ایران اسلامی است.

اسماعیلی با اشاره به مرمت اصولی و حرفه‌ای مسجد واقع در مجموعه تاریخی حسن پادشاه، گفت: در این زمینه باید نهاد‌هایی همچون اوقاف و امور مساجد نیز با وزارت میراث فرهنگی مشارکت و همکاری داشته باشند تا تمام مسایل به صورت منطقی، علمی و اصولی پیش رود.

به گفته وی این مجموعه که در بافت داخلی و قدیمی تبریز قرار دارد، از نظر میراثی و هویت تاریخی این شهر بسیار مهم است و باید توسط رسانه‌های گروهی و خبرگزاری‌ها به خوبی معرفی شده و بر اساس وزن تاریخی آن پرداخته شد.

اسماعیلی پاسداشت و نگهداری از میراث تاریخی و فرهنگی گذشتگان را جزو وظایف ذاتی و اهم ماموریت‌های میراث فرهنگی کشور دانست که توجه و عمل به این وظیفه نه تنها برای تاریخ و فرهنگ کشور گامی بسیار ارزشمند و مفید است، بلکه در میان مردم و شهروندان نیز انگیزه‌های دفاع و حراست از میراث گذشتگان را تقویت می‌کند.

کتیبه‌های کشف شده در این مجموعه از زیبایی‌های مجموعه حسن پادشاه است که نوع گچبری و کاشی کاری‌های شکوهمند در کنار کتیبه‌هایی به خط ثلث، تزئینات طلا و نقره و سنگ‌های تراشخورده، ایوان‌ها و رواق‌ها و ستون‌های سنگی و مرمرین که اغلب ان‌ها زا بین رفته، نشان از عظمت این مجموعه دارد.

طبق اسناد تاریخی مسجد این مجموعه در جریان زلزله‌های تبریز به کلی آسیب دیده و بخش‌هایی از آن در دوره قاجار بازسازی شده است.

اکنون تنها کتیبه سنگی که در ورودی مسجد نصب شده است و کتیبه‌ای دیگر که در ورودی مدرسه علوم دینی قرار دارد اثری از آن معماری باشکوه است و در جریان حفاری‌های اخیر چندین ستون حجاری شده از این مسجد نیز نمایان شده است.

مجموعه حسن پادشاه در سال ۱۳۵۴ ثبت ملی شده است.

منبع ایرنا

باشگاه خبرنگاران جوان آذربایجان شرقی تبریز