علامه طباطبایی قبل از مفسر بودن، یک اندیشمند است

به گزارش خبرگزاری مهر، برنامه رادیویی سوفیا در هفته‌های گذشته به موضوع کاربرد ادراکات اعتباری علامه طباطبایی در مواجهه با مسائل اجتماع اختصاص داشت؛ در دومین بخش این برنامه محمد اکوان که در استودیو حضور داشت با بیان این که نظریه‌ای که علامه طباطبایی مطرح کرده است در تمام زمینه‌های فکری، فلسفی و اندیشه‌ای بنیادین است و متأسفانه دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه آن طور که باید به این نظریه نپرداخته اند، گفت: برخی معتقدند این نظریه جدید نیست و با نظریه گذشتگاه تفاوت چندانی ندارد و صرفاً قرائت جدیدی از دیدگاه‌های گذشته است.

وی تصریح کرد: با نگاهی دقیق و عمیق در می‌یابیم این نظریه حقیقتاً یک نظریه جدید، نو، تازه و ابداعی بوده که مختص علامه طباطبایی (ره) است؛ چنان چه تا پیش از ایشان کسی با این رویکرد به ادراکات اعتباری نپرداخته است. از این رو جا دارد استادان، محققان و پژوهشگران به این نظریه بپردازند و هرچه در آن تأمل کنند، راهکار و نکته‌های جدید برای گره گشایی مسائل خواهند یافت.

اکوان در پاسخ به این سوال که کاربرد ادراکات در اجتماع چه کمکی به ما خواهد کرد تا بتوان با استفاده از این نظریه، ایده‌هایی را ابداع کرده و وارد نقد و گفتگو، موضوع دولت و ملت و ساختارهای آموزشی شد، اظهار کرد: یکی از ابداعات علامه طباطبایی (ره) در این نظریه و دیگر نظریات، تحولی است که در به کار گیری زبان مورد نظر داشته اند به این معنا که زبانی که علامه از آن استفاده کرده است، صرفاً انتزاعی و ذهنی نیست که فقط برای یک گروه یا عده‌ای خاص کاربرد داشته باشد؛ بلکه این زبان مختص جامعه و به روز بوده و تمام کسانی که سراغ آثار ایشان بروند، خواهند توانست این ویژگی را درک و احساس کنند.

وی از دیگر تمایزاتی که علامه را با در نظر گیری ادراکات اعتباری از دیگر متفکران جدا می‌سازد، مقوله تقسیم بندی علامه درباره این نظریه دانست و گفت: علامه این تقسیم بندی را از بنیان متحول کردند و لذا از دید ایشان، همه اداراکات نظری، حقیقی و همه ادراکات عملی، اعتباری هستند. در راستای این تقسیم بندی، موجودات نیز به دو بخش شعور مند و فاقد شعور تقسیم بندی می‌شوند و در این جا موجودات فاقد شعور آثاری دارند که به ضرورت از آنها صادر می‌شود که نه به آثار خود آگاهی داشته و نه اراده‌ای درباره آن می‌باشند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: بنابر این تقسیم بندی از سوی علامه طباطبایی (ره) موجودات شعور مند علاوه بر دارا بودنِ آثار طبیعی، ضروری و جبری، افعال و اعمال دیگری دارند که از اراده، علم و آگاهی آنها صادر می‌شود و به بیانی این قبیل موجودات به فعل و عملِ خود علم دارند.

به گفته اکوان وجه شعور در موجودات، به عمل آنها باز می‌گردد که به اقتضای طبیعت صادر می‌شود و در این بین هیچ دخل و تصرفی در ذات خود ندارند و صرفاً در ادراکات و اعمالی قدرت تصرف خواهند داشت که از راه اراده، علم و آگاهی از آنها صادر می‌شود.

نظریه‌ای که پاسخگوی سوالات بشر تا روز قیامت است

در ادامه عباس قربانی، استاد دانشگاه معارف دانشگاه تهران در ارتباط زنده تلفنی با برنامه «سوفیا» در پاسخ به این سوال که آیا بر اساس نظریه ادراکات اعتباری، تضادی میان دین و سیاست نیست و نباید در اجماع این دو تردیدی صورت گیرد، اظهار کرد: مرحوم علامه مفسری بزرگ بودند و به تفسیر آیات و مجموعه روایات اشراف داشتند. به عبارتی ایشان اسلام شناسی سترگ هستند و از دیگر سو در حوزه علمیه حضوری پر رنگ داشتند و در زمانی که مباحث فلسفی را مطرح می‌کردند، در زمان مرجعیت آیت الله بروجردی بود و ایشان نیز از آقای بروجردی تابعیت داشتند.

وی ادامه داد: وقتی علامه طباطبایی (ره) مسائل فلسفی را مطرح می‌کردند، از نظر برخی اقشار، نوعی روشنفکری غیر قابل تاب آوردن تلقی می‌شد و لذا آقای بروجردی فرمودند که این مسائلِ مورد نیاز را در جلسات خصوصی مطرح کنید و علامه نیز از این گفته تبعیت کرده بودند.

قربانی با بیان این مطلب تاکید کرد: نمی‌توان علامه را یک فیلسوف محض تلقی کرد که با دین هیچ ارتباطی نداشته یا دین را نمی‌شناسند؛ لذا به این مسئله قائل نبودند که دین و سیاست مانعه الجمع –دو امر که اجتماع آن ممکن نیست- هستند.

این استاد معارف اسلامی همچنین به مقوله انسان شناسی از دیدگاه علامه طباطبایی (ره) اشاره کرد و گفت: ایشان انسان را موجودی غنی می‌دانند؛ به گونه‌ای که خداوند بسیاری خواسته‌های خود را در نهاد انسان گنجانده است و از این رو نیازی نیست که برخی مسائل را به اجبار به حیات بشر مرتبط بدانیم.

وی در این باره توضیح داد: علامه بر مسئله انسان بسیار متمرکز بودند؛ مثلاً در بحث ادراکات حقیقی و حسی، به علم حصولی اشاره دارند. ایشان بر خلاف ابن خلدون که نیاز به زیست اجتماعی را نیازی فطری در انسان تلقی می‌کرد، به مقوله اضطرار اشاره دارند و می‌فرمایند انسان اضطراراً به حکومت و زندگی جمعی نیاز داشته و این نوع از زندگی نیز به قانون محتاج است و لذا این گونه نیست که دین بخواهد به عنوان امری از بیرون یا بالا به بشربگوید که باید زندگی اجتماعی یا حکومت داشته باشد؛ بلکه نیاز به حکومت زمانی پدیدار می‌شود که انسان در می‌یابد به تنهایی نمی‌تواند بسیاری نیازهای را در زندگی فردی حل و فصل نماید وبه نوعی مجبور به تن دادن به زندگی اجتماعی است.

به گفته قربانی دین در این میان ورود یافته و سعی می‌کند نیاز به زندگی جمعی و حکومت محور را در مسیر درست هدایت کند تا یک وقت هوا، هوس و حب نفس، زندگی جمعی انسان را دستخوش حوادثی قرار ندهد تا جامعه را به سوی غیر کمال گرایی سوق دهد. از این رو وقتی نظریه ادراکات اعتباری را در همین فضا بنگریم، به موضوعی عادی و معمولی می رسیم و در می‌یابیم نباید مسئله‌ای سهمگین از این نظریه تلقی کرد و زیر بار آن نرفت و یا تصور کنیم که این نظریه از سوی علامه (ره) با زندگی سیاسی یا دینیِ ما جمع نمی‌شود!

وی همچنین تاکید کرد: این نظریه از سوی علامه طباطبایی (ره) ما را از رادیکالیسم و دُگماتیسم رها می‌کند و از با استفاده از این نظریه می‌توان به آن دسته افراد پاسخ داد که دین را مقوله‌ای مختص ۱۴۰۰ سال قبل می‌دانند که به تن جامعه امروزه قواره نمی‌شود. بر اساس نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبایی (ره) می‌توان گفت دین پاسخگوی نیازهای متنوع و تو در توی جدید انسان، تا روز قیامت خواهد بود.

در ادامه این برنامه کیومرث یزدان پناه، استاد ژئوپلیتیک و فلسفه سیاسی دانشگاه تهران در ارتباط تلفنی با برنامه «سوفیا» ضمن مخالفت با این دیدگاه که می‌گوید اندیشه بزرگ مردانی نظیر علامه (ره) در مقام تصمیم و تشخیص در حکمرانی اسلامی بویژه در ایران مغفول مانده است، اظهار کرد: بخش قابل توجهی از پایه‌های حکمرانی در نظام اسلامی خاصه در ایران، متناسب با همین اندیشه‌های سیاسی پیش می‌رود.

وی افزود: ما از مقام و منزلتی با نام علامه طباطبایی (ره) سخن می‌گوئیم و باید بدانیم ایشان از بنیان گذاران اندیشه سیاسی هستند؛ درست در زمانی که بزرگان فلسفه و اندیشه در حوزه تفکرات اسلامی عرض اندام کردند و علامه نیز در چنین فضایی ظهور و بروز یافتند و در مقام تصمیم و تشخیص وارد عمل شدند.

یزدان پناه ادامه داد: در تقسیم و درجه بندی دانشمندان و اندیشمندان بزرگ، کمتر افرادی داریم که به درجه علامه –از منظر جامعِ عالمیت به علم- رسیده باشند؛ لذا وقتی شخص شخیصِ علامه به چنین مرحله‌ای رسیده اند، طبیعی است که ایشان از منظر کارکرد نظام سیاسی سه محور اساسی حکمرانی را با جز به جز و بند به بند آیات قرآن تشریح کنند. نخست نهاد رهبری به عنوان مرکز ثقل تصمیم گیری در امور سیاسی است و وقتی علامه مبنای نظری این مسئله را توسط آیه ۵۹ سوره مبارکه نساء شرح می‌دهند، یعنی پایه و اساس مسائل دینی را در حکمرانی دیده اند و این مسئله نه تنها تا حدودی مغفول است بلکه تحت تأثیر اندیشمندانی نو فکر در دوران نوظهورِ جدید قرار گرفته است.

وی همچنین به تمسک علامه به آیه ۵۵ سوره مبارکه مائده اشاره کرد و افزود: ایشان مصادر قدرت و ولایت را در خدا، رسول و کسی که در رکوع و سجده و عبادت در حال زکات است، جستجو می‌کنند.

یزدان پناه به رادیو گفت‌وگو گفت: حوزه ژئوپلیتیک اسلامی از نظر منبع قدرت در بالاترین توان تأثیر گذاری قرار دارد ولی چرا در نظام تصمیم سازی جهانی به بالاترین رکن تبدیل نمی‌شود؟!در حالی که قواعدی مثل اندیشه‌های غرب که هنوز در تمدن سازی موفق نیست، سایر حوزه‌ها را در دست گرفته است و علامه به این مسئله پرداخته و استوانه‌هایی را در این راسا بیان کرده و قرار داده اند.

وی با اعتقاد بر این که علامه قبل از مفسر بودن، یک اندیشمند بود، خاطرنشان کرد: درجه‌های کسب اندیشه که فرد را به درجات تفسیر رهنمون می‌کند، در درجه نخست اهمیت قرار دارد؛ خاصه تفسیر بند بند قرآن کریم و علامه در این راستا به دو نکته اساسی اشاره دارند و جمهوری اسلامی نیز در ۴ دهه اخیر آن را مبنا قرار داده است که همانا رابطه بین جمهوریت و دین می‌باشد.