چنگ داربست‌ها بر یادگار ماندگار قابوس/ برج آجری در رنج است

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- اعظم محبی: ۱۰۱۶ سال پیش، زمانی که کیکاووس، پادشاه آل زیار دستور ساخت برجی به بلندای ۷۲ متر را صادر کرد و کارگران بسیار در کوره‌های آجرپزی برای ساخت آن تلاش می‌کردند، تصورش را نمی‌کرد که روزی یادگارش در پس میله‌های فلزی محصور شود.

برج قابوس که عنوان بلندترین برج آجری جهان را به خود اختصاص داده در قرن چهارم هجری و در دوره سلطنت قابوس بن وشمگیر بنا نهاده شده و هم اکنون یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران محسوب می‌شود که در سال ۱۳۹۱ در زمره میراث جهانی یونسکو ثبت جهانی شده است.

این یادگار آل زیار یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های بصری و جاذبه‌های منحصر به فرد گلستان بوده و سالانه میزبان ۱۰۰ هزار گردشگر داخلی و خارجی است؛ فرصتی که می‌تواند زمینه ساز توسعه گردشگری و رونق اقتصادی منطقه و استان باشد.

صیانت از این میراث جهانی و بنای تاریخی همواره یکی از دغدغه‌های هنردوستان و مسئولان حوزه میراث فرهنگی بوده و کوچک‌ترین تهدید یا عوامل خارجی مرتبط می‌تواند دغدغه‌های بسیاری برای این اثر هزار ساله ایجاد کند.

اهمیت این سازه تاریخی و جایگاه بین‌المللی آن سبب شده تا برنامه‌های حفاظتی برای آن ترسیم شود. در سال‌های اخیر موضوع «فرسایش آجرها» و همچنین «رشد بوته بر روی رُک گنبد» از مهم‌ترین دغدغه‌های پیش روی این برج بوده لذا برای مرمت و بوته زدایی داربست‌های فلزی و ستون‌های فولادی علم شدند تا از این گنجینه ملی حراست شود.

اما محصور بودن برج قابوس در مشتی از میلگرد و طولانی شدن فرآیند مرمت، موجب گلایه برخی از مردم و دوستداران تاریخ شده و سیما و چشم انداز این بنای تاریخی را دگرگون کرده است.

استمرار این روند و باقی ماندن فلزها دور برج آجری نوعی کج سلیقگی بوده لذا انتظار است که مسئولان در تزریق اعتبارات و تسریع در روند مرمت برج اقدام عاجلی انجام دهند و برای این یادگار تاریخی چاره اندیشی کنند.

۶ میلیارد برای مرمت نیاز است

برای اطلاع از آخرین وضعیت مرمت برج با مدیر پایگاه میراث جهانی گنبدقابوس گفتگو کردیم، عبدالمجید نورتقانی در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: طرح مرمت رک گنبد مصوب وزارتخانه است که یک بخش از کار امسال شروع شده و امیدواریم با تخصیص بودجه، در سال جاری و سال آینده بتوانیم مرمت را به پایان برسانیم تا داربست‌ها برداشته شوند.

آجرهایی همخوان با بنا تولید و برای مرمت بنا یا تثبیت اثر استفاده خواهد شد نورمحمد نورتقانی افزود: در این مرحله آجرهای ریشه دار تولید و براساس میزان آسیب دیدگی، آجرهای تثبیت یا جایگزین خواهند شد.

وی با توضیح اینکه آمار دقیق میزان آجر مورد نیاز حین مرمت به دست می‌آید، بیان کرد: طبق برآورد اولیه حدود ۵۰۰ قطعه آجر تولید خواهد شد که ممکن است فقط ۱۰ درصد آن استفاده شود.

نورتقانی با بیان اینکه بخشی از آجرها که آسیب دیدند تثبیت خواهند شد، افزود: در مجموع ۶ میلیارد تومان برای مرمت برج نیاز است.

وی اضافه کرد: براساس مطالعات طرح مرمت، نوع خاک و نحوه آجرپزی مشخص شده و به دلیل همسویی با بنا در منطقه تولید خواهد شد.

مدیرپایگاه میراث جهانی گنبدقابوس در خصوص آجرها هم توضیح داد که تلاش خواهیم کرد تا آجرها بیشترین شباهت را داشته و ناهمخوان نباشند ولی یک آجر هزار ساله با آجر جدید متفاوت خواهد بود.

فرسایش در جبهه غربی

نورتقانی گفت: بر اثر فرسایشات طبیعی مخصوصاً در جبهه غربی که در معرض باد و باران است، بخشی از آجرهای برج دچار فرسایش شده و آسیب دیده اند.

وی توضیح داد که اگر گنبد را به ۱۰ ترک تقسیم کنید بخش غربی بیشترین آسیب را دارد و مقرر شده که این آجرها تثبیت یا جایگزین شوند.

نورتقانی بیان کرد: این آجرها ریشه دار و به شکل L هستند که برخی از آن‌ها شکسته شده یا سست شده که با سیستم ایمپلنت تثبیت خواهند شد.

وی ادامه داد: ما فقط سطح صاف آجر L را می‌بینیم و بخش L آن در داخل رج هایی که چیده می‌شوند، قرار می‌گیرد.

نورتقانی بیان کرد: هر یک از آجرها هزار سال قدمت دارند و نمی‌تواند به راحتی آن‌ها را جایگزین کرد و چون ریشه دارند نمی‌توانید آن را خارج کنیم چون ممکن است رج ها بالا سست شوند.

وی عنوان کرد: تمام سعی ما این است که اصالت اثر حفظ شوند و پاکسازی و بوته زدایی اتفاق خواهد افتاد.

بررسی سلامت سازه

مدیر پایگاه میراث جهانی گنبدقابوس گفت: مرحله دوم، پایش سلامت سازه است که وزارت خانه برنامه دارد سلامت این بنا را بررسی کند و چون داربست بر روی بنا است این کار هم به موازات مرمت انجام خواهد شد.

وی افزود: تاکنون مطالعه جدی در خصوص بررسی سلامت سازه نشده ولی در برنامه است که به وسیله ابزار دقیق آن را بررسی کنیم که برای این طرح هم سه میلیارد تومان درخواست داده ایم.

نورتقانی ادامه داد: در این طرح، بررسی می‌کنیم که بنای ما از نظر ایستایی مشکلی دارد و با توجه به وجود داربست بر روی بنا، ابزار دقیق هم نصب خواهد شد.

وی بیان کرد: مرحله بعد، پایش پیوسته است و تلاش می‌کنیم که سیستم پایش آنلاین اتفاق بیفتد و ابزار دقیق به سرور وصل باشند که پایش لحظه‌ای توسط وزارت خانه انجام شود و اطلاعاتی را از بنا به دست دهد.

نورتقانی اضافه کرد: با توجه به موضوعات بالا سه بخش مد نظر بوده که شامل یکی مرمت گنبد رک، سلامت سازه و پایش برخط بنا است.

وی گفت: تلاش پایگاه بر این است که تمام برج مقبره‌هایی که در کشور وجود دارد را به این سیستم لینک کند زیرا گنبدقابوس به عنوان برج مقبره مادر محسوب می‌شود و بقیه برج‌ها براساس این الگو ساخته شده است، تمام اطلاعات این برج مقبره‌ها به این سرور وصل شده و اطلاعات در آنجا تحلیل خواهد شد.

نورتقانی افزود: قابلیت این هم وجود دارد که ربات اختصاصی برای کشور به عنوان «پرنده قابوس» داشته باشیم که به سیستم پایش لینک خواهد شد و داده‌ها را جمع آوری خواهد کرد و می‌توان از این داده‌ها برای بناهای دیگر هم استفاده کرد.

وی با بیان اینکه ربات پرنده تلاش خواهد کرد که جای بوته‌ها را شناسایی و آن را پاکسازی کند، گفت: از این سیستم حفاظت و مرمتی در برج مقبره‌های دیگر کشور هم استفاده خواهد شد.

کاهش رویش بوته‌ها با مرمت بنا

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان هم در خصوص بوته‌های روییده بر روی بنا به خبرنگار مهر گفت: اگر طرح مرمت اجرا شود احتمال رویش مجدد بوته بسیار کم خواهد شد زیرا با مرمت، ماندن دانه گیاه بر روی آجرها کمتر خواهد شد.

محمدجواد ساوری متذکر شد که مسأله ما هم اکنون رویش آن بوته‌ها نیست و مسأله اصلی فرسایش آجرها است که از هم باز و خالی شده و جا برای رشد بوته فراهم شده است و اگر بستر رویش حذف شود آن بوته جایی برای رشد نخواهند داشت.

وی گفت: به دلیل محدود بودن تعداد تعویض آجرها بعید است که منظر بنا عوض شود و حفظ اصالت اثر با حفظ آجرها را مد نظر خواهیم داد.

ساوری ادامه داد: دانشگاه شهید بهشتی کار مطالعاتی مرمت را انجام داده و با نظارت آن‌ها و تأیید وزارتخانه تیم متخصص و با تجربه برای مرمت انتخاب خواهند شد.

وی بیان کرد: سال گذشته بیشترین بازدید و فروش بلیط را در ۱۰ سالی که برج ثبت جهانی شده، داشته ایم و ۱۰۰ هزار نفر از آن بازدید کردند که بیشترین بازدید بناهای میراثی در شمال کشور بوده است.

کم کاری نشده است

فرماندار گنبدکاووس هم در خصوص برج قابوس به خبرنگار مهر گفت: برج قابوس ثبت جهانی بوده و مطالعات مرمت دارد و از ید تصمیمات داخلی خارج است و تصمیم گیری باید بر مبنای اصولی دقیق باشد.

مهدی دهرویه افزود: کُندی مرمت هم به دلیل تخصیص نیافتن اعتبار بوده و باز و بست کردن داربست‌ها هم مستلزم هزینه‌های سنگین است.

وی از پیگیری مستمر استاندار گلستان برای ساماندهی این میراث جهانی خبر داد و بیان کرد: کم کاری و کوتاهی در خصوص برج انجام نشده اما جمع بندی قوی فنی لازم است تا مشکلات آن برطرف شود که در ماه‌هایی اخیر به این جمع بندی رسیده اند.

دهرویه ادامه داد: هر تصمیم برای برج باید قابل دفاع باشد و اگر اتفاقی بیفتد که کار خراب‌تر شود کشور زیر سوال خواهد رفت زیرا این اثر ثبت جهانی است.

به گزارش خبرنگار مهر، ضرورت مرمت و حفاظت میراث تاریخی برج قابوس بر کسی پوشیده نیست اما ضرورت دارد تا با تزریق اعتبارات مناسب و تصمیم گیری عاجل، روند مرمت را شتاب بخشید.