گفتگو با عارف محمدی سازنده مستند «سفر به قلعه یزدگرد»؛ جستجوی غرب در کشف راز و رمزهای شرق

دکتر ادوارد کیل، باستان‌شناس انگلیسی-کانادایی که اکنون در اوایل دهه هشتاد عمر خود است، در سنین جوانی وقتی در دانشگاهی در انگلستان، تاریخ باستان می‌خواند، این رشته را رها کرد و با یافتن شغلی به‌عنوان دستیار یک باستان‌شناس انگلیسی به ایران سفر می‌کند.

آقای کیل که در این دوران در حفاری چند سایت باستانی مشارکت داشت، پس از مدتی به کانادا رفت و در موزه سلطنتی انتاریو استخدام شد.

او در سال ۱۹۷۴ با همسر و دختر خردسال خود با یک گروه و تجهیزات حفاری که توسط موزه سلطنتی در اختیارش قرار گرفته بود، به کرمانشاه می‌رود و پس از تلاش فراوان در حفاری قلعه یزدگرد در منطقه «بابا یادگار» به کشفیاتی تاریخی از دوره اشکانیان و ساسانیان نائل می‌شود.

ادوارد کیل

این قلعه اسرارآمیز با تمدنی کهن، ادوارد کیل را با روایت‌هایی سرگردان از نام قلعه یزدگرد سوم، آخرین پادشاه سلسه ساسانیان و شکوه معماری در آن دوران مواجه می‌کند.

با شروع انقلاب در سال ۱۹۷۸ و در پی بحران و ناآرامی‌ها، ادوارد کیل با تمام شیفتگی به فرهنگ و تمدن ایران مجبور به ترک این کشور می‌شود. فیلم مستند «سفر به قلعه یزدگرد» داستان خاطرات این باستان‌شناس از سالها زندگی و کار در ایران در دهه‌های شصت و هفتاد میلادی است.

عارف محمدی سازنده این اثر در گفت‌وگو با صدای آمریکا درباره فیلم مستند خود توضیحاتی داد.

. با ادوارد کیل چگونه آشنا شدید و انگیزه ساخت مستند سفر به قلعه یزدگرد چه بود؟

به پیشنهاد یکی از دوستانم (لیلا مسلمی) که از شاگردان دکتر ادوراد کیل در دانشگاه تورنتو بود با ایشان آشنا شدم و پس از چند جلسه گفت‌وگو و شنیدن داستان زندگی و سفرشان به ایران در سنین جوانی در دهه شصت میلادی، و شیفتگی او به فرهنگ و تمدن ایران به این فکر افتادم که مستندی از ایشان بسازم.

ادوراد کیل

می‌خواستم تا هم به نوعی ادای دینی به تلاش‌های او در تحقیق و کشف بخش‌هایی از آثار باستانی ایران باشد، و هم اینکه بزرگترین دستاورد او یعنی حفاری قلعه یزدگرد در استان کرمانشاه را معرفی کرده باشم.

دکتر کیل نخستین باستان‌شناسی است که پس از سال‌ها تحقیق به کمک تیمی که از سوی موزه سلطنتی انتاریو در کانادا فراهم شده بود، قلعه یزدگرد واقع در روستای بان زرده در کرمانشاه را حفاری می‌کند و با یافتن آثار به جا مانده از این قلعه، بخشی از تاریخ ایران که مربوط به دوران اشکانیان و ساسانیان می باشد را رقم می‌زند.

ادواراد کیل و گروه همراه

. ساخت آثاری درباره مکان‌های تاریخی و باستانی ایران از چه جهت مهم است و چرا باید به آن توجه کرد ؟

یکی از دغدغه‌های من ثبت و حفظ میراث باستانی ایران به کمک فیلم‌سازی است. من سینما را یکی از مهمترین و موثرترین ابزارهای رسانه‌ای برای آگاهی‌رسانی و جذب مخاطب برای آشنایی با اهمیت میراث فرهنگی، و توجه به حفظ و حراست آن می‌دانم. کاری که تعدادی از سینماگران پیشگام و مطرح ایران مانند ابراهیم گلستان، پرویز کیمیاوی، بهرام بیضایی، محمدرضا اصلانی، منوچهر طیاب، و چند تن دیگر در سینمای قبل از انقلاب با آثار مستند و داستانی انجام دادند.

این را اضافه کنم وقتی صحبت از میراث باستانی می‌کنم، منظورم به طور عمومی می‌باشد، یعنی می‌تواند شامل بناهای تاریخی، معماری، ادبیات کهن و آثار هنری مختلف قدیمی، قومیت و هر چه که به نوعی در حیطه میراث فرهنگی قرار می‌گیرد، باشد.

عارف محمدی و ادوارد کیل

اهمیت ساخت مستندهایی با موضوعی مثل سفر به قلعه یزدگرد در این است که وقتی شاهد این هستم که چگونه برخی از کشورهای غربی با حافظه تاریخی کوتاه خود برای حفظ و نگهداری میراث فرهنگی خودشان هزینه و زمان صرف می‌کنند، چرا کشورهایی با حافظه تاریخی بلند مدت مثل ایران در این زمینه جدیتی به خرج نمی‌دهند و حاضر نیستند برای این میراث ارزشمند هزینه کنند.

من بر این باور هستم که جامعه ما نیازمند آموزش و آگاهی پیدا کردن در باب اهمیت آشنایی، حفظ و حراست از میراث فرهنگی و باستانی ایران است و فیلم‌سازان ما چه داخل و چه خارج از کشور در این زمینه به سهم خود باید کوشا باشند. من سفر به قلعه یزدگرد را در یک جمله جستجوی غرب در کشف راز و رمزهای شرق می‌دانم.

قلعه یزدگرد

. در باره مراحل تولید فیلم توضیح دهید و اینکه از چه منابع تصویری برای ساخت این اثر بهره گرفتید ؟

تولید فیلم در سال ۲۰۲۰ شروع شد و پایان فصل اول فیلم‌برداری مقارن شد با همه‌گیری ویروس کرونا و من از این فرصت استفاده کردم و در حین تدوین فیلم در سال ۲۰۲۱ حدود یک سال روی تحقیق و جمع‌آوری عکس‌ها، آرشیوها، و مدارک مربوط به موضوع مرتبط به فیلم، به ویژه قلعه یزدگرد کار کردم.

با توجه به کمبود تصاویر در حین تدوین، فصل دوم فیلم‌برداری را در سال ۲۰۲۲ شروع کردیم و مجددا مرحله پسا تولید فیلم را آغاز کردیم. پس از پایان نسخه اولیه، دو نمایش خصوصی را برای برآورد بازتاب فیلم و به نوعی جذب کمک‌های مالی برای پروژه در جامعه ایرانی در تورنتو برگزار کردیم.

پس از آن مجددا روی کاستی‌های فیلم در تدوین مجدد کار کردیم و از ژانویه ۲۰۲۳ نسخه نهایی آماده نمایش راهی فستیوال‌ها و مراکز فرهنگی شد.

ادواراد کیل و گروه همراه با افراد محلی

برای جمع‌آوری منابع تصویری، بخش‌هایی شامل ژورنال‌های علمی و اسناد مربوط به قلعه یزدگرد و همچنین مجموعه عکس‌های شخصی را خود دکتر کیل در اختیارم قرار داد که از بین صدها عکس و سند تعدادی را انتخاب کردیم و بقیه را با توجه به اینکه با محدودیت دسترسی به آرشیو‌های غنی در خارج از کشور مواجه بودم، با تلاش زیاد و جستجوهای فراوان توانستم بخشی را پوشش دهم.

برای مثال سکانس مربوط به خاطره دکتر کیل از ملاقات و گفت‌وگو با شهبانو فرح دیبا در موزه ایران باستان را پس از ماه‌ها جستجو در آرشیوهای خارجی موفق به یافتن فیلمی از این لحظات شدم.

ادوارد کیل و شهبانو

. چه برنامه‌هایی برای نمایش این فیلم مستند دارید ؟

فیلم در ماه آوریل در دو مرکز ایران‌شناسی در دانشگاه کالیفرنیا، ارواین و استنفورد در ایالت کالیفرنیا به نمایش درآمد. در اینجا جا دارد تشکر ویژه داشته باشم از استاد بهرام بیضایی که بر اساس آنچه که آقای دکتر عباس میلانی و مژده شمسایی، همسر استاد بیضایی نقل کردند، این مستند را پسندیده بودند. این باعث خرسندی چنین مستندی است که هنرمند اسطوره شناس و ایران‌شناسی چون استاد بیضایی آن را پسندیده باشد.

پوستر فیلم

نخستین نمایش عمومی این فیلم چهارشنبه ۵ ژوئیه در سینمای کتابخانه فیرویو در تورنتو خواهد بود.