صد سال ریاست‌جمهوری در ترکیه؛ از کمال آتاترک تا اردوغان+ جزئیات

خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل؛ پیش از این، رئیس‌جمهور با رأی نماینده‌های پارلمان ترکیه انتخاب می‌شد، اما پس از تغییرهایی که حزب عدالت و توسعه اعمال کرد، رجب طیب اردوغان، اولین رئیس جمهوری است که با رأی مستقیم مردم انتخاب شده است.
رئیس‌جمهور، قبلاً اختیار چندانی نداشت و ملزم بود در مشی سیاسی خود، رفتار و رویکرد غیرحزبی اتخاذ کند. اما اردوغان با تأسیس نظام ریاستی در سال ۲۰۱۸ میلادی، رسماً یک رئیس جمهور حزبی شد.

ترکیه در شرایطی به سوی برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی می‌رود که مخالفان، معتقدند باید یک بار دیگر همه‌پرسی برگزار شود و ترکیه دوباره با نظام پارلمانی اداره شود. در آن صورت، بیشترین میزان مسؤولیت اجرایی کشور، در دست نخست وزیر خواهد بود.

رئیس جمهورهای ترکیه از سال ۱۹۲۳ میلادی تاکنون

سال ۱۹۲۳ میلادی، جمهوری ترکیه به دست مصطفی کمال از پاشاها یا ژنرال‌های عثمانی تأسیس شد. او بر اساس قانون تک حزبی، تنها به «حزب جمهوری خلق» (CHP) اجازه فعالیت سیاسی داد که به دست خود او تأسیس شد و این قانون تا سال ۱۹۵۰ میلادی برقرار بود.

زمان ریاست جمهوری آتاترک و اینونو، نخست وزیر قدرت چندانی نداشت. اما پس از آنها، ریس جمهور عملاً تبدیل به یک مقام نسبتاً فرمایشی شد و قدرت اصلی در اختیار نخست وزیر بود. این قانون بعدها در سال ۲۰۱۸ میلادی با همه‌پرسی از میان برداشته شد و با حذف پست نخست وزیر و تأسیس نظام ریاستی، رئیس جمهور صاحب اختیار بی حد و حصر شد.

مخالفان اردوغان وعده داده‌اند در صورت رسیدن به قدرت، نظام ریاستی را با برگزاری همه‌پرسی دیگری منحل کرده و نظام پارلمانی و نخست وزیری را باز می‌گردانند.‌

در صد سالی که از عمر جمهوری ترکیه گذشته، این کشور ۱۲ رئیس جمهور داشته است.

۱. مصطفی کمال آتاترک از سال ۱۹۲۳ تا ۱۹۲۸؛ برای ۱۵ سال

اگر بیماری، مصطفی کمال را از پا درنمی‌آورد، به احتمال قوی او به صورت مادام‌العمر این پست را حفظ می‌کرد. او از پاشاها و فرماندهان نظامی مشهور عثمانی بود و با عنوان آتاترک از او یاد می‌شود.

۲. عصمت اینونو از سال ۱۹۳۸ تا ۱۹۵۰؛ برای ۱۲ سال

اینونو نزدیک‌ترین چهره سیاسی به آتاترک بود و در دوران حیات او پست نخست وزیری را بر عهده داشت. او هم یک پاشای نظامی و یک مذاکره کننده و دیپلمات توانمند بود و در تثبیت گفتمان لاییسم، کمالیسم، طرح برتری نژادی ترک‌ها و به حاشیه راندن اسلام‌گراها، نقش جدی داشت.
اینونو، متأثر از تحول جهانی پس از جنگ جهانی دوم و عضویت ترکیه در ناتو، در نخستین انتخابات چندحزبی در سال ۱۹۵۰ میلادی، از قدرت کنار زده شد، اما از سال ۱۹۳۸ تا ۱۹۷۲ میلادی و به مدت ۳۴ سال، رهبر حزب جمهوری خلق بود.

۳. جلال بایار از سال ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰؛ برای ۱۰ سال

بایار برخلاف دو رئیس جمهور قبلی ترکیه، یک اقتصاددان بود. کودتای نظامی سال ۱۹۶۰ میلادی، پایان دهنده دوران مسؤولیت بایار و عدنان مندرس نخست وزیر وقت ترکیه بود. در آن واقعه، مندرس و چند نفر از وزیران و چهره‌های مهم کابینه و تیم نخست وزیر، اعدام شدند.

۴. ژنرال جمال گورسل از سال ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۶؛ کمتر از ۶ سال

ژنرال گورسل فرمانده ستاد کل نیروهای مسلح ترکیه، پس از کودتای سال ۱۹۶۰ میلادی، یک سال نخست وزیر بود و بعد پست ریاست جمهوری را در اختیار گرفت.

۵. ژنرال جودت سونای از سال ۱۹۶۶ تا ۱۹۷۳؛ برای ۷ سال

ژنرال سونای، پس از ابتلای ژنرال گورسل به بیماری سخت، فرماندهی ستاد کل نیروهای مسلح را رها کرد و رئیس جمهور شد.

۶. دریادار فخری کورو ترک از سال ۱۹۷۳ تا ۱۹۸۰؛ برای ۷ سال

فخری کورو ترک فرمانده نیروی دریایی ترکیه، پس از کودتای ۱۹۶۰ میلادی وزیر خارجه بود. سپس سفیر ترکیه در مسکو شد و بعد از آن ریاست جمهوری را در اختیار گرفت.

۷. ژنرال کنعان اورن از سال ۱۹۸۲ تا سال ۱۹۷۹؛ برای ۷ سال

پس از کودتای ۱۹۸۰ میلادی به فرماندهی ژنرال کنعان اَورَن، پست ریاست جمهوری برای مدتی کوتاه در اختیار یک سرپرست بود. اما از سال ۱۹۸۲ میلادی، ژنرال اورن رئیس جمهور شد.

۸. تورگوت اوزال از سال ۱۹۸۹ میلادی تا سال ۱۹۹۳؛ کمتر از ۴ سال.

اوزال مهندس برق بود، پست‌های مختلفی داشت و رهبر حزب مام میهن بود. طاها یاسین رمضان نخست وزیر وقت عراق، در سفر به ترکیه، به اوزال گفته بود: «اگر فرودگاه انجیرلیک را در اختیار آمریکا و انگلیس بگذارید، شما را دشمن حکومت صدام حسین به حساب می‌آوریم.»

اوزال در جواب می‌گوید: «سلام مرا به صدام برسان و بگو اگر یک خمپاره به خاک ترکیه بیفتد، تو و او را در بغداد اعدام می‌کنم!»

توریست اوزال در سال ۱۹۹۳ میلادی درگذشت. بعضی تحلیل‌گران معتقدند مرگ او مشکوک بوده و به احتمال قوی به او سم تزریق شده است.‌

۹. سلیمان دمیرل از سال ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۰؛ برای ۷ سال

دمیرل مهندس عمران بود و به عنوان یک سیاستمدار، بارها به عنوان نماینده به پارلمان راه یافت، چند دوره نخست وزیر و سپس رئیس جمهور شد.

۱۰. احمد نجدت سزر از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۷؛ برای ۷ سال و ۳ ماه

سزر حقوقدان و قاضی ارشد بود که به مدت ۷ سال رئیس جمهور ماند. نکته مهم درباره دوره ریاست جمهوری او، این که او با سه نخست وزیر کار کرد: از ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۲ میلادی با بلنت اجویت، از ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۳ با عبدالله گل و از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۷ میلادی با رجب طیب اردوغان.

سزر، حقوقدان کمالیست و نزدیک به حزب جمهوری خلق بود و روی خوش به گل و اردوغان نشان نداد.

۱۱. عبدالله گل از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۴؛ برای ۷ سال

عبدالله گل، اقتصاددان و سیاست‌مدار کارکشته بود که فعالیت سیاسی را در صف یاران نجم الدین اربکان یاد گرفت. او بخشی از تحصیل خود را در آمریکا و انگلیس گذراند و مدت‌ها در یک بانک بزرگ عربستان سعودی، به عنوان مشاور فعالیت کرد. گل در سال ۲۰۰۱ میلادی، همراه یک جناح تجددخواه، از حزب فضیلت جدا شد و حزب عدالت و توسعه را تاسیس کرد.

۱۲. رجب طیب اردوغان از سال ۲۰۱۴؛ برای ۸ سال و نیم

اردوغان یک بار بر اساس قانون قبلی توسط پارلمان و دو بار نیز با رأی مردم انتخاب شده است.

مرور نام رؤسای جمهور ترکیه نشان می‌دهد ۶ نفر از فرمانده‌های نظامی ترکیه مثل آتاترک، اینونو، گورسل، سونای، کوروترک و اَورَن جمعاً به مدت ۵۱ سال پست ریاست جمهوری ترکیه را در اختیار داشته‌اند.

کاخ ریاست جمهوری ترکیه و آرم مخصوص ۱۶ ستاره

کاخ چانکایا در آنکارا، مقر اصلی نهاد ریاست جمهوری ترکیه بود. عبدالله گل، آخرین رئیس جمهوری بود که در این کاخ اقامت داشت و اردوغان، قبل از ان که عهده‌دار این مقام شود، دستور داد نهاد ریاست جمهوری به محلی بزرگ‌تر منتقل شود. او معتقد بود ساختمان نهاد ریاست جمهوری باید باشکوه و در شأن کشور باشد!

اما اردوغان، بعدها با ساختن کاخ عظیمی در بش تپه آنکارا، محل نهاد را تغییر داد. این کاخ بیش از هزار و دویست اتاق و تالارهای بزرگ دارد و بودجه کلانی صرف احداث آن شده که همواره مورد انتقاد مخالفان اوست. لوگوی اصلی نهاد ریاست جمهوری ترکیه، یک خورشید بزرگ با ۱۶ ستاره در اطراف آن است که هر یک از آنها نماد یکی از امپراتوری‌های ترک تاریخ از هون‌ها و قاراخان‌ها تا سلاجقه و عثمانی است.

بر اساس قانون ترکیه، رئیس جمهور، فرمانده کل نیروهای مسلح است. او در اتخاذ تصمیم‌های مهم و حیاتی مثل جنگ و صلح و اعزام نیروی نظامی به خارج از مرزها، به موافقت پارلمان نیز نیازمند است. اما در نظام ریاستی، اردوغان صاحب اختیار گسترده‌ای شد و پارلمان، ابزار و امکان حقوقی لازم برای نظارت بر رئیس جمهور را از دست داد.

رئیس جمهور، از انتصاب رئیس دانشگاه‌ها تا تعیین تعدادی از قاضی‌های عالی‌رتبه، اختیار گسترده‌ای دارد و حالا مخالفان دنبال آن هستند که بار دیگر، این اختیار گسترده از پست ریاست جمهوری حذف شود.