با وجود ستاره‌های درخشان، سپهر ریاضیات ایران در حال تاریکی است

اردیبهشت‌ماه را شاید بتوان به نوعی، ماه ریاضیات نامید؛ ماهی که مصادف با زادروز دو ریاضی‌دان بزرگ ایرانی است: "عمر خیام نیشابوری" و "مریم میرزاخانی". یکی، دانشمندی از گذشته‌های دور و دیگری، دانشمند جوانِ هم عصر و هم دوره خودمان. با وجود این ستاره‌های پر فروغ، به نظر می‌رسد سپهر ریاضیات ایران در حال تاریکی است.

به گزارش ایسنا، ۲۸ اردیبهشت زادروز خیام نیشابوری، فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و شاعر رباعی سرای ایرانی است. خیام گاه‌شمار هجری خورشیدی را تکمیل و تقویم جلالی را ابداع کرد.

«غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری» ۲۸ اردیبهشت سال ۴۲۷ هجری در شهر نیشابور و در دورانی که ترکان سلجوقی بر خراسان بزرگ تسلط داشتند، به دنیا آمد.

اگرچه رباعی‌های خیام به واسطه ترجمه توسط فیتز جرالد، شهرت جهانی پیدا کرد و او در مشرق زمین به واسطه اصلاحات و تکمیل گاه‌شمار و تقویم ایرانی شناخته می‌شود، ولی مطالعات و دستاوردهای حکیم عمر خیام نیشابوری در زمینه‌های مختلف فلسفه، ستاره‌شناسی، ریاضیات، هندسه، موسیقی قابل چشم‌پوشی نیست.

کارهای خیام در ریاضیات و به‌ویژه در جبر در بین ریاضی‌دانان اروپایی قرن ۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده است؛ اما رد پای او را می‌توان به واسطه خواجه نصیرالدین طوسی در پیشرفت ریاضیات اروپا دنبال کرد.

به گفته جرج آلفرد سارتن، تاریخ‌دان علم؛ خیام یکی از بزرگ‌ترین ریاضی‌دانان قرون وسطی بوده است: «خیام اولین کسی است که به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته و طبقه‌بندی تحسین‌آوری از این معادلات آورده‌ است. خیام در حل تمام صور معادلات درجه سوم منظماً تحقیق کرده و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آن‌ها توفیق یافته است. رساله خیام در علم جبر که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی است و این رساله یکی از برجسته‌ترین آثار قرون‌وسطایی و احتمالاً برجسته‌ترین آن‌ها در این علم است».

عمر خیام همچنین نخستین کسی بود که نشان داد معادله درجه سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا اصلاً جوابی نداشته باشد. همچنین در یکی از کتاب‌های خود (رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله) بیشتر از جبر هندسی برای حل معادلات درجه سوم استفاده کرده است.

یکی دیگر از آثار ریاضی خیام «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» است و او در این کتاب اصول موضوعه هندسه اقلیدسی و اصل موضوعه پنجم اقلیدس را درباره قضیه خطوط متوازی که شالوده هندسه اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد.

همچنین تعیین ضرایب بسط دو جمله‌ای یکی دیگر از دستاوردهای خیام است که در بسیاری از کتاب‌های دانشگاهی و مرجع این دو جمله‌ای‌ها، «دوجمله‌ای خیام-نیوتن» نامیده می‌شوند.

خیام منجم بود و تقویمی که امروز در ایران از آن استفاده می‌کنیم، نتیجه محاسبات او و دانشمندان دیگر در زمان جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی است که به نام «تقویم جلالی» معروف است. خیام برای این‌کار، مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه کرد و درباره چگونگی محاسبات خود یک رساله نوشته است.

خیام ریاضیات موسیقی را نیز مورد واکاوی قرار داده و در کتاب «القول علی اجناس التی بالاربعاء» مسئله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله که مربوط به مایه‌های نیم‌پرده، با نیم پرده بالارونده و یک چهارم پرده در موسیقی است را شرح می‌دهد.

عمر خیام نیشابوری در حدود سال‌های ۵۱۷-۵۲۰ هجری چشم از جهان فروبست و در شهر نیشابور به خاک سپرده شد.

بیشتر بخوانید: چرایی سهم کمتر زنان از جوایز برتر ریاضیات

مریمِ الهام‌بخش؛ یک ذهن‌ زیبا

مریم میرزاخانی، ریاضی‌دان ایرانی و استاد دانشگاه استنفورد ۲۲ اردیبهشت ۱۳۵۶ در تهران به دنیا آمد. او که در دنیا به عنوان یکی از زنان تاثیرگذار و الهام‌بخش شناخته می‌شود، در دبیرستان فرزانگان تهران تحصیل کرد و دو بار برنده مدال طلای المپیاد جهانی ریاضی شد. در دورانی که حتی معلمان مدارس معتقد بودند که پسرها در درس ریاضی قوی‌تر هستند، مریم اولین ایرانی بود که توانست دو بار به این موفقیت دست پیدا کند.

پروفسور میرزاخانی در پژوهش‌های خود موفق شد راه‌حلی برای یک مشکل ریاضی پیدا کند. ریاضیدانان مدت‌ها به دنبال یافتن راهی برای محاسبه حجم اشکال هندسی هذلولی بودند و در این میان مریم جوان موفق به حل این مسئله شد. او همچنین توانست در سن ۳۱ سالگی استاد تمام دانشگاه استنفورد؛ یکی از سه دانشگاه برتر جهان شود.

پروفسور مریم میرزاخانی در سال ۲۰۱۴ به عنوان اولین زن تاریخ، برنده مدال فیلدز شد. فیلدز جایزه‌ای معادل جایزه نوبل در رشته ریاضیات است که هر چهار سال یک‌بار، به برترین ریاضیدانان زیر ۴۰ سال جهان اعطا می‌شود.

زادروز پروفسور مریم میرزاخانی، بیست و دوم اردیبهشت (دوازدهم ماه می) از سوی اتحادیه بین‌المللی انجمن‌های ریاضی جهان با پیشنهاد کمیته بانوان انجمن ریاضی ایران به عنوان روز جهانی زن در ریاضیات نام‌گذاری شد. این دانشمند جوان ایرانی پس از چهار سال مبارزه با بیماری سرطان در ۲۳ تیرماه ۱۳۹۶ در سن ۴۰ سالگی در آمریکا درگذشت.

نوری که کم‌فروغ می‌شود

با وجود حضور ستاره‌های پر فروغی همچون خیام و مریم میرزاخانی در سپهر ریاضیات ایران، به نظر می‌رسد که نور علوم پایه از سپهر علمی ایران در حال رخت بربستن است. در سال‌های اخیر داوطلبان تحصیل در رشته ریاضیات در سطح متوسطه کاهش پیدا کرده است. به طوری که رشته ریاضی در برخی دبیرستان‌ها به دلیل عدم تقاضا تعطیل شده و شاهد توزیع نامتوازن استعدادها در رشته‌های مختلف هستیم.

بیشتر بخوانید: تعطیلی رشته «ریاضی» برخی دبیرستانها بدلیل عدم تقاضا

دکتر زلفی‌گل،‌ وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در نشستی تاکید کرد: «در کشورهای توسعه‌یافته، نخبه‌ترین افراد در رشته‌های علوم انسانی تحصیل می‌کنند تا مدیریت کلان جامعه را به دست بگیرند و در رشته‌های دیگر اقدام به پذیرش مهاجر و نخبگان از کشورهای دیگر می‌نمایند، اما این اقدام در کشور ما دقیقاً برعکس است و ما هر سال شاهد توجه کمتر به رشته‌های علوم انسانی و ریاضی هستیم و اگر هم علوم پایه تضعیف شود، کل علم کشور تضعیف خواهد شد.»

محمدمهدی کاظمی، معاون آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش هم در نشستی که اردیبهشت سال ۱۴۰۱ برگزار شد، گفت: «اکنون ۱۴.۸۷ درصد دانش‌آموزان در رشته ریاضی تحصیل می‌کنند؛ در حالی که علوم پایه، زیرساخت‌های علمی و فنی کشور را فراهم می‌کند و اگر برنامه‌ریزی لازم برای افزایش توجه به این رشته را نداشته باشیم، در آینده با مشکلاتی مواجه خواهیم شد. افزایش سهم دانش‌آموزان رشته ریاضی در هدایت تحصیلی مدنظر است. با افزایش تعداد دانش‌آموزان در رشته تجربی در سال‌های گذشته مواجه بوده‌ایم و باید طراحی مناسبی برای افزایش سهم دانش‌آموزان در رشته ریاضی و فیزیک داشته باشیم. رشته ریاضی برخی دبیرستان‌ها به علت عدم تقاضا تعطیل شده است که باید برای آن چاره‌اندیشی کنیم.»

بیشتر بخوانید: چرا حال رشته‌های علوم پایه در ایران خوب نیست؟

بیشتر بخوانید: خطر ریزش علوم پایه در دانشگاه‌ها و مدارس جدی است

حتی افرادی که در دانشگاه‌ها در رشته ریاضی تحصیل ‌کرده‌اند، امروز دچار سردرگمی شده‌اند؛ چرا که برای این افراد کار مناسب وجود ندارد. یکی از بهترین مشاغل برای دانش‌آموختگان ریاضی، دبیری است که به گفته دکتر زهرا گویا، عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی؛ فرصت دبیری ریاضی از فارغ‌التحصیلان ریاضی گرفته شده و متقاضیان، فقط باید از مسیر دانشگاه فرهنگیان وارد حرفه دبیری شوند.

پروفسور مجتبی شمسی‌پور، چهره ماندگار شیمی و از سرآمدان علمی کشور هم در این خصوص معتقد است: «در شرایطی که می‌توانیم دانشجویان قوی در رشته‌های علوم پایه را در دانشگاه‌های مختلف کشور جذب و تربیت کنیم، این دانشجویان به امید استخدام و داشتن حقوق معلمی در آینده، دانشگاه فرهنگیان را انتخاب می‌کنند؛ چون مسائل مالی و شغل آینده برایشان مهم است. اگر دانشجویان علوم پایه تحت نظر بهترین اساتید این رشته‌ها در دانشگاه‌های کشور آموزش ببینند، این موضوع برای آنها جاذبه ایجاد می‌کند. متاسفانه شرایط علوم پایه در کشور ما تضعیف شده است، خطر ریزش در علوم پایه هم در سطح دانشگاه‌ها و هم در مقطع مدارس متاسفانه جدی است و باید به صورت فوری برای آن کاری کرد.»

این مسائل و مشکلات باعث شده که بخش قابل توجهی از دانشجویان رشته ریاضی، برای ادامه تحصیل، رشته‌های دیگری را انتخاب یا برای ادامه تحصیل و زندگی مهاجرت کنند. مثل تینا ترکمان، فارغ‌التحصیل رشته ریاضی دانشگاه صنعتی شریف که در سال ۹۲ در پنجاه و چهارمین المپیاد جهانی ریاضی، دومین دختر برتر جهان شد. ترکمان برای ادامه تحصیل در رشته ریاضی به آمریکا رفت و اوایل اردیبهشت‌ماه امسال از تز خود در دانشگاه هاروارد دفاع کرد.

تینا ترکمان بعد از مریم میرزاخانی، دومین زن ایرانی است که توانسته از دانشگاه هاروارد دکترای ریاضی بگیرد.

بیشتر بخوانید: ۵ ایرانی که از «هاروارد» دکترای ریاضی گرفتند

سال علوم پایه؛ فرصتی که از دست رفت

سازمان علمی و فرهنگی یونسکو، سال ۲۰۲۲ میلادی را به عنوان «سال بین‌المللی علوم پایه برای پیشرفت پایدار» نامگذاری کرد و در این راستا ایران نیز اقدام به تاسیس «ستاد ملی سال بین‌المللی علوم پایه برای پیشرفت پایدار» کرد. دکتر محمدعلی زلفی‌گل وزیر علوم به عنوان رییس این شورا، دکتر پیمان صالحی؛ دبیر شورای عالی عتف به عنوان نایب رییس و دکتر سعدالله نصیری قیداری؛ رییس وقت دانشگاه شهید بهشتی به عنوان دبیر این ستاد انتخاب شدند.

با این وجود، سال ۲۰۲۲ به پایان رسید و مراسم اختتامیه سال جهانی علوم پایه نیز به شکل کم‌فروغی برگزار شد و با وجود تاکیدهای بسیار صاحب‌نظران، مسئولان و سیاست‌گذاران به توجه بیشتر به رشته‌های علوم پایه، تغییر چندانی در این مسیر ایجاد نشده است؛ چرا که تغییر روند فعلی، نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدت و ایجاد زیرساخت‌هایی است که تا امروز به صورت کامل محقق نشده است.

به گزارش ایسنا، زنگ خطر برای رشته‌های علوم پایه و به خصوص رشته ریاضی به صدا درآمده است؛ خطری که از اساتید جوان تا پیشکسوت و نخبگان علمی کشور، از مسئولان آموزش و پروش تا معلمان باسابقه در مورد آن هشدار می‌دهند و در این مسیر، نیازمند مشورت، هم‌فکری و همراهی همه دانشمندان، نخبگان، اساتید، معلمان و متخصصان دلسوز کشور هستیم تا طرحی نو دراندازیم.

انتهای پیام