انگیزه فرزندآوری در ایران برای چه گروهی باقی مانده است؟

خبرنگاری از رادیو و تلویزیون حکومتی جمهوری اسلامی روز یک‌شنبه این هفته با طرح این پرسش که «وزرا و معاونان رئیسی چند فرزند دارند؟» به سراغ وزرا و معاونان رئیس جمهور رفت و تک به تک از آنها سؤالاتی در این مورد پرسید.

این خبرنگار به سراغ یکی از مسئولان معمم که تعداد زیادی فرزند و نوه به دنبال او بودند رفت و خبر داد که «آقای معافی سیزده فرزند دارد.» آقای معافی هم توضیح داد که «به موقع ازدواج کردم. ۱۵ سالگی ازدواج کردم که ازدواج به‌موقع بود و الان ۵ نوه هم دارم.»

در رتبه دوم این گزارش مسئولی قرار دارد به نام «منیری» با ۱۰ فرزند. همسر او در مصاحبه با خبرنگار می‌گوید که به باور او «با هر فرزند، خدا صبرش را هم می‌دهد.»

فرد بعدی در این گزارش ظاهراً [حجت‌الاسلام محمدامین] فاطمی‌کیا، مدیر مؤسسه صراط انقلاب، است که با ۹ فرزند کنار همسر سوم‌اش نشسته و می‌گوید که بر اساس تعالیم دینی، «بیشتر از آن‌که به درآمد اعتقاد داشته باشیم به مخارج اعتقاد داریم.»

لحن خبرنگار اما پس از آن در مصاحبه با وزیران و مسئولانی که مرز ۵ فرزند را رد نکرده‌اند حالتی سرزنش‌گونه به خود می‌گیرد و از آنها در این مورد بازخواست می‌کند.

انسیه خزعلی، معاون امور زنان و خانواده رئیس جمهور، هم در توضیح این‌که چرا «فقط ۴ فرزند» دارد، می‌گوید که «تصمیم داشتم ۱۴ فرزند داشته باشم اما قوانین اجازه نداد.»

سرزنش فرودستان

معاون امور زنان و خانواده ابراهیم رئیسی در روزهای اخیر نیز در زمینه فرزندآوری حکمی داد که در رسانه‌ها جنجال‌برانگیز شد.

خانم خزعلی این هفته گفت که «گاهی به اشتباه گمان می‌شود که پرورش فرزند و فرزندآوری نیازمند شرایط اعلای اقتصادی است، درحالی که با شرایط مختلف اقتصادی در صورت غنای فرهنگی می‌توان زمینه بروز و ظهور توانمندی و رشد استعداد‌های فرزندان را در خانواده و جامعه رقم زد که بار‌ها شاهد این‌گونه درخشش‌ها بوده‌ایم.»

رسانه‌های مختلف نیز از «اقتصادنیوز» و «اقتصاد۲۴» تا سایت‌های خبری «اعتماد» و «فرصت پرس»، در گزارش‌های خود نوشتند که «انسیه خزعلی، معاون رئیس‌جمهور در امور زنان و خانواده در حالی‌که به راحتی فرزندش را به کانادا فرستاده بود، برای مردم فرودست نسخه‌پیچی می‌کند.»

انسیه خزعلی در سخنانی دیگر به تازگی گفته است که در ایران، «کمتر از ۳۰ درصد از دلایل عدم فرزندآوری، اقتصادی بوده، بیشتر آن فرهنگی، نوع نگاه به زندگی، نوع توقع از زندگی و مصلحت‌اندیشی شخصی است.» او پیش از این نیز پرهیز روزافزون جوانان ایرانی از ازدواج کردن را به «تجمل‌گرایی» مرتبط دانسته بود.

در واکنش به این نگاه مسئول امور زنان رئیس جمهور ایران، روزنامه «عصر ایران» در مقاله‌ای با عنوان «در تکمیل فرمایش خانم خزعلی»، نوشت که «دربارهٔ آن ۳۰ درصد اطلاعی نداریم ولی یک نکته را در تکمیل فرمایش ایشان عرض می‌کنیم و آن این که اگر بسیاری از زوج‌ها، اساساً تمایلی به بچه‌دار شدن ندارند یا نمی‌خواهند فرزند دوم یا سوم و بیشتر داشته باشند، یکی از مهم‌ترین علت‌ها، نداشتن دورنمایی ولو نسبتاً مشخص از آینده است. زوج‌ها می‌گویند به فرض این که بچه‌ای به دنیا آوردیم و آب و نانش را هم تأمین کردیم؛ چه آینده‌ای در انتظار او خواهد بود؟»

این مقاله می‌افزاید : «بی‌آینده بودن، خیلی چیزها را از انسان می‌گیرد خانم خزعلی! حتی غریزه زیبای پدر یا مادر بودن را.»

بی‌آینده بودن، خیلی چیزها را از انسان می‌گیرد خانم خزعلی! حتی غریزه زیبای پدر یا مادر بودن را

نویسنده مقاله «عصر ایران» خطاب به مسئولان حکومتی توضیح می‌دهد که «اگر شماها که در قدرت هستید، کشتی ایران را در مسیر امید و آینده روشن بیندازید، برای افزایش فرزندآوری، نیازی به مشوق‌های دولتی نخواهد بود. مگر در این دو میلیون سال و اندی که میلیاردها کودک زاده شده‌اند، به طمع وام و مرخصی و بیمه و سهمیه خودرو بوده است؟ انسان‌ها همواره با امید به آینده زاد و ولد می‌کنند.»

این مقاله در سایت‌های مختلف خبری، ازجمله «تابناک» نیز منتشر شده و افراد زیادی در زیر آن دیدگاه‌های خود را قرار داده‌اند.

مخاطبی در بخش اظهارنظر «تابناک» می‌نویسد: «حتی حیوانات هم در شرایط سخت یا اسارت زاد و ولد نمی‌کنند» و مخاطب دیگری می‌افزاید که «البته آینده آقازاده ایشان با آینده بچه‌های این سرزمین کاملاً متفاوت است.»

خواننده دیگر مقاله نیز خطاب به انسیه خزعلی می‌نویسد که «بچه‌های ما می‌گویند با این شرایط غلط کردی ما را به دنیا آوردی. خودت چه خیری دیده بودی که زاد و ولد کردی.»

در اظهارنظرهای متعدد دیگر در پایین این مقاله می‌خوانیم که مخاطبان، این اظهارات مقامات را با «نمک بر روی زخم مردم پاشیدن» مقایسه کرده و خواننده‌ای نیز می‌نویسد که «اینها با این نگرش و تفکر غیرعادی خودشان تیشه به ریشه خانواده و در اصل تمدن و ساختار این کشور زده‌اند. معلوم نیست این رئیس‌جمهور ... و این خانم و آن نماینده مجلس ضد مردم چه اهدافی را می‌تواند دنبال کند که هر چی می‌کنند و هر چه می‌گویند بر علیه مردم و سیر طبیعی امور هست، واقعاً روی اعصاب مردم هستند و عمداً مردم را عاصی می‌کنند.»

جستجوی اظهارنظری همسو و موافق با دیدگاه‌های معاون امور زنان و خانواده ابراهیم رئیسی در سایت‌ها و شبکه‌ها بی‌حاصل است و مخاطبی که همگام با مسئولان، علت اصلی خشک شدن سرچشمه تولید نسل ایرانیان را «مصلحت‌اندیشی» و «تجمل‌گرایی» بداند، یافت نمی‌شود.

رشد موالید در سپاه پاسداران، «مجاب نشدن انقلابی‌های کم‌درآمد»

آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، در سال‌های اخیر بارها خواستار افزایش جمعیت ایران به ۱۵۰ میلیون نفر شده و گفته است که اگر «عدد ملت مسلمان» زیاد شود، «زمینه و امکان برای رشد و تعالی فراهم می‌شود».

پیش از این نیز عباس محمدحسنی، رئیس سازمان عقیدتی سیاسی ارتش، با اظهار این باور که «دشمن» برای کاهش جمعیت شیعیان «توطئه» کرده است، توضیح داده که «فرزندآوری یک جهاد برای افزایش جمعیت شیعیان است.»

یاوجود تأکیدات بسیار مکرر رهبر جمهوری اسلامی برای فرزندآوری بیشتر جهت افزایش جمعیت شیعه، حمیدرضا مهدوی ارفع، استاد حوزه و دانشگاه، چندی پیش در مراسم شب هفتم محرم در مسجد جمکران گفت که «وقتی رهبر انقلاب تا این اندازه بر موضوع فرزندآوری تأکید دارند یعنی موضوع خیلی خطرناک و جدی است؛ ولی امروز کار به جایی رسیده است که انقلابی‌ها هم برای فرزندآوری مجاب نمی‌شوند.» او این روند را ازجمله با دلایل اقتصادی مرتبط دانست.

تنها دستگاهی که نرخ ازدواج و تعداد موالید آن افزایش یافته، سپاه پاسداران است

در همین ارتباط، یکی از «انقلابی‌هایی که مجاب شده بود»، یعنی یک طلبه متولد سال ۱۳۶۶ که پنج فرزند دارد، مردادماه امسال در مصاحبه با حوزه‌نیوز با اشاره به اینکه علی خامنه‌ای گفته است فرزندآوری «مجاهدت زنان» است، به این رسانه گفت: «همسر من ۸ سال است که دارد مجاهدت می‌کند. شما یک مجاهد را چطور تشویق می‌کنید، او را هم تشویق کنید. حتی یک لوح تقدیر به همسر من داده نشد.»

اما ظاهراْ سست‌گامی بسیاری از انقلابی‌های کم‌درآمد در موضوع زاد و ولد گریبانگیر اعضای سازمان نظامی سپاه پاسداران نشده است به‌طوری که امیرحسین بانکی‌پور، رئیس کمیسیون «قانون حمایت از خانواده و جوانی» مجلس، روز ۳۱ اردیبهشت خبر داد که «تنها دستگاهی که نرخ ازدواج و تعداد موالید آن افزایش یافته، سپاه پاسداران است».

اما بنابر آمارهای تازه، «مجاهدت‌های» مسئولانِ عمدتاً معممِ حلقه داخلی حکومت و هواداران پردرآمدشان در سپاه پاسداران در زمینه «افزایش جمعیت شیعه» چندان مؤثر واقع نشده است به طوری که مدیرکل دفتر جمعیت، نیروی کار و اقتصاد خانوار در مرکز آمار ایران روز ۲۶ اردیبهشت خبر داد که آهنگ رشد جمعیت ایران اکنون به زیر یک درصد، حدود ۰٫۷۷ درصد سقوط کرده است.

به گفته علی‌اکبر محزون، روند کنونی آهنگ جمعیت نشان می‌دهد که نرخ رشد جمعیت ایران تا دو دهه دیگر به صفر و حتی منفی هم خواهد رسید.

رشد جمعیت کدام بخش مد نظر است؟

دیدگاه بخشی از مسئولان و هواداران جمهوری اسلامی در مورد این‌که از نظر آنها کدام بخش از جامعه ایران باید رشد جمعیتی پیدا کند و کدام بخش «بهتر است برود» را می‌شود هر چند مدت یک بار در کلام آنها هم شنید.

چند سال پیش زینب ابوطالبی، مجری شبکه افق، در جریان برنامه‌ای از این شبکه گفت که «اگر کسی اعتقاد ندارد جمع کند از ایران برود، اگر هم اعتقاد دارد باید جدی وارد میدان شود».

مدتی پس از او نیز سیدکاظم موسوی، نایب رئیس اول کمیسیون اقتصادی مجلس یازدهم، دربارهٔ ممنوعیت عینک آفتابی در مصاحبه‌ای اظهار کرد که «اگر افرادی که به دنبال آلات موسیقی یا امیال شخصی‌خودشان هستند، کشورهای دیگر هستند می‌توانند از ایران بروند.»

اگرچه مقامات ارشد نظام از بازگویی این‌گونه جملات پرهیز کرده‌اند، اما در عمل نشان داده‌اند که با کوچ اجباری میلیون‌ها ایرانی غیرهمسو با نظام جمهوری اسلامی از وطن مشکل چندانی ندارند و تاکنون در رابطه با مهاجرت این ایرانیان، از دغدغه کاهش جمعیتی سخنی نگفته‌اند.

در واکنش به این نوع نگاه بود که معترضان جنبش «زن زندگی آزادی» در جریان اعتراضات سراسری، شعار «ما از ایران نمی‌ریم، ایران رو پس می‌گیریم» سر دادند.