طرح هوشمندسازی نان در دیگر کالاها نیز قابلیت اجرایی دارد/ جلوگیری از هدررفت آرد در حال تحقق است

گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو - مرضیه کوثری؛ وزارت امور اقتصادی و دارایی در اردیبهشت ۱۴۰۱ نسبت به اصلاح شیوه پرداخت یارانه آرد و نان اقدام کرد.

از همین‌‍رو طرح هوشمندسازی یارانه نان از مرداد ماه سال گذشته اجرا شد. در گام نخست این طرح، یارانه آرد نان‌های فانتزی و نیمه‌ حجیم حذف شد اما از آن‌جایی که سبد غذایی مردم عزیز کشورمان به نان گره خورده است، دولت تغییری در قیمت نان به وجود نیاورد بلکه در مقابل، طرح کارت‌خوان هوشمند را برای نانوایی‌ها به اجرا گذاشت.

حالا برای اطلاع از میزان موفقیت طرح هوشمندسازی یارانه نان و آرد و اهداف گام دوم این طرح، با محمد جلال، مشاور وزیر اقتصاد، گفتگویی داشتیم که مشروح آن در ادامه می‌آید.

توضیحی اجمالی از مرحله اول طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان بدهید، اساسا چرا سیاست‌گذار چه تصمیمی گرفت؟

محمد جلال: طرح هوشمندسازی یارانه نان که در مرحله‌ ابتدایی خود با استقرار کارتخوان‌های هوشمند در کشور پیاده‌سازی شد، با همکاری خوب نانوایان به سرعت فراگیر شد. اگر بخواهیم با زیرساخت کارت سوخت که در ۱۶ سال پیش اتفاق افتاد مقایسه کنیم، از نظر حجم استقرار سخت‌افزار‌های کارتخوان‌های هوشمند و سرعت استقرار، کم‌نظیر بود.

از لحاظ عدد و رقم، ۱۰ تا ۱۱ میلیون تراکنش خرید نان، روزانه در این زیرساخت ثبت می‌شود که نسبت به قبل از شروع طرح حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد افزایش داشته است. دلیل اصلی افزایش میزان تراکنش ها، زیاد شدن مصرف نان نیست، بلکه حذف شدن اسکناس در خرید خردی مانند نان بوده است. یک مهاجرت کاملا خودخواسته از سمت مردم و نانوایان رقم خورد و خرید نان، کاملا الکترونیکی انجام می‌شود. در پی این اتفاق، مصرف اسکناس به شدت کاهش پیدا کرد و به همین خاطر تراکنش الکترونیک خرید نان افزایش یافت.

وقتی زیرساخت فوق مستقر شد، در مرحله‌ی جدید طرح، نظام تخصیص آرد یارانه‌ای هوشمند شد؛ یعنی از نظام تخصیص مبتنی بر یک عدد معین به نانوایان، به نظام تخصیص مبتنی بر عملکرد دوره‌ی گذشته تغییر شکل داد که این اتفاق از اواخر بهمن ماه سال گذشته در سراسر کشور آغاز شد.

طرح هوشمندسازی یارانه آرد تا به امروز چه تاثیراتی داشته است؟

محمد جلال: حدود یک ماه بعد از آغاز مرحله‌ جدیدِ طرح هوشمندسازی توزیع یارانه آرد و نان، مشاهداتی روی شاخص‌های نیابتی اثربخشی طرح داشتیم. شاخص‌های نیابتی که اثربخشی طرح را نشان می‌داد چند مورد کلیدی بود.
یکی اینکه صف‌های غیرمتعارف نانوایی‌ها کاهش پیدا کند. این اتفاق طبق مشاهدات مسئولین استان‌ها و مکاتبات آن‌ها به دفعات اشاره شد و درواقع افزایش ساعت کاری نانوایان در سامانه مشاهده می‌شود. در حال حاضر حدود ده درصد، ساعت کاری مفید نانوایان افزایش پیدا کرد. شاخص نیابتی دوم افزایش قیمت آرد عرضه شده در خارج از شبکه بود. بعد از اجرای مرحله جدید، قیمت آرد خارج از شبکه هم به دو برابر افزایش قیمت داشت که نشان‌دهنده‌ی این بود که عرضه‌ی خارج از شبکه‌ی آرد یا درواقع هدف جلوگیری از هدر رفت، در حال تحقق است و به دلیل کاهش عرضه این افزایش قیمت رقم خورده است. شاخص سوم، قیمت نان خشک است که بعضا برای مصارف دام یا امثالهم استفاده می‌شد؛ این هم تا دو برابر افزایش قیمت داشت.

نکته‌ مهم در طی این فرایند، مسیر نزولی قیمت مجوز‌های نانوایی بود. دلیل بالا بودن قیمت مجوز‌های نانوایی سهمیه‌ ثابت آرد نانوایی‌ها بود که فارغ از اینکه چه میزان از این آرد یارانه‌ای تبدیل به نان مردم و چه میزان تبدیل به عرضه خارج از شبکه می‌شد منجر به یک ارزش‌گذاری غیرمعقول برای مجوز‌های نانوایی رقم بخورد. طی یکی دو ماهی که از آغاز مرحله جدید گذشته است، کاهش قیمت مجوز‌ها به شکل محسوسی مشاهده می‌شود. بین ۵۰ تا ۷۰ درصد، ارزش مجوز‌های نانوایی کاهش داشتند و فکر می‌کنیم این جریان ادامه دارد. اهمیت کاهش قیمت مجوز‌ها در راستای تسهیل فضای کسب و کار و ورود فعالین این عرصه به شکل آسان‌تر و راحت‌تر به حوزه‌ تولید نان است که تصور می‌کنیم این هدف محقق خواهد شد.

این طرح در سال پیش رو چه هدفی را دنبال می‌کند؟

محمد جلال: جزو اهداف مهم ما در سال جاری، ارتقا کیفیت نان در کنار بهبود اقتصاد نانوایان است، یعنی در کنار بهبود اقتصاد نانوا که یک اقتصاد قابل دفاع است و یک شغل آبرومند محسوب می‌شود، موضوع کیفیت و مشارکت مردم در راستای ارتقای این کیفیت حتما به عنوان یک طرح جدی در دستور کار قرار دارد. درواقع به معنای واقعی کلمه مردم به ازای هر تراکنش خریدی که در کشور در حوزه‌ی نانوایی انجام می‌دهند که عرض کردم بین ۱۰ تا ۱۱ میلیون تراکنش در روز در سامانه در حال ثبت هست، امکان اظهار نظر راجع‌به تجربه‌ خرید خود را خواهند داشت.

اصولا شاخص‌های کیفی در سامانه به صورت مستقیم قابلیت تشخیص ندارد؛ مانند کیفیت پخت نان، کیفیت رفتار نانوا با مشتریان، کم‌فروشی یا غیره؛ بنابراین در سال پیش رو، مردم با اظهار نظر‌ها و حجم مشارکتی که دارند، به دولت کمک خواهند کرد تا برنامه‌ریزی خود را در ساختار تخصیص آرد یارانه‌ای یا تخصیص کمک هزینه به نانوایان متعهد انجام دهد. به این ترتیب نانوایی که متعهد است، مرتب با فرصت‌های بیشتری مواجه می‌شود و نانوایی که تخطی و تخلف دارد فرصتش محدود و دسترسی‌اش کم می‌شود.

آیا طرح هوشمندسازی فوق، توانست از قاچاق آرد جلوگیری کند؟

محمد جلال: هدررفتِ مصرف آرد لزوما قاچاق نیست. قاچاق آرد کار سختی است و در واقع به اصطلاح سومین یا چهارمین الگو در هدررفت محسوب می‌شود. موضوع هدررفت مصارف آرد، ابتدای امر استفاده در مصارف خوراک دام و طیور و سپس استفاده در واحد‌های صنفی-صنعتی که از گندم استفاده می‌کنند هست و در انتها قاچاق مطرح می‌شود. دقیقا بعد از شروع مرحله‌ جدیدِ هوشمندسازی یارانه آرد، آثار صرفه‌جویی یا جلوگیری از هدررفت آرد کاملا نمایان شد و هر ماهی که می‌گذشت این عدد افزایش پیدا می‌کرد.

میزان مشارکت مردم در گام دوم این طرح چقدر است؟

محمد جلال: در سال جاری، علاوه‌بر بحث هوشمندسازی ساختار تخصیص آرد یارانه‌ای که بر پایه‌ عملکرد نانوایان رقم می‌خورد، جایگاه مشارکت مردم برای کیفیت نان هم جدی خواهد شد.

درواقع اپلیکیشنی توسعه داده شده است و ما به زودی این را به صورت رسمی در رسانه‌های جمعی اعلام خواهیم کرد که مردم می‌توانند با ورود به این اپلیکیشن و اعلام کارت بانکی خود، کلیه‌ سوابق خرید نان خود را مشاهده کنند؛ به این دلیل که در بسیاری از موارد مشاهده شده که نانوا اجازه‌ ثبت تراکنش را مستقیما از مردم گرفته و خودش انجام می‌دهد و امکان دارد که فرد از مقدار دقیق تراکنش‌ها بی اطلاع باشد. در این اپلیکیشن، جزئیات کامل همراه با مبلغ، توضیحات داده شده و ذیل هر تراکنش، امکان اظهار نظر داره و ثبت تجربه خرید وجود دارد؛ چه نقاط قوت یک نانوا و چه نقاط ضعف نانوا و نانی که عرضه شده است.

مشارکت مردم در این موضوع برای ما نقطه‌ مهمی خواهد بود. لازم است که ساختار تخصیص یارانه‌ای و ساختار کمک هزینه‌هایی که دولت به نام این موضوع پرداخت می‌کند، باز هم دقیق‌تر شود. یعنی در مرحله‌ اول، صرفا با تحلیل تراکنش‌های کارتخوان‌های هوشمند مانند ساعت شروع تراکنش، تعداد تراکنش‌ها، تکراری بودن کارت‌ها، مبالغ متعارف و غیرمتعارف تراکنش‌ها و مباحثی از این جنس، توسط سامانه اختصاص آرد یارانه‌ای یا کمک هزینه مدیریت می‌شد؛ در سال جدید مشارکت مردم هم به این داده‌ها اضافه شده و کیفیت مدیریت عرضه‌ی آرد و نان را در کشور یک گام جدی به سمت جلو خواهیم برد.

آیا طرح هوشمندسازی، برای سایر کالا‌ها هم قابلیت اجرا دارد؟

محمد جلال: ما فکر می‌کنیم اگر رویکرد یک حکمرانی داده‌محور باشد، یعنی اگر یکسری زیرساخت‌هایی وجود داشته باشد که به موجب ارائه‌ی خدمت در چارچوب دولت الکترونیک، داده‌های قابل اتکا، به هنگام و دقیق را تولید کند، امکان وقوع برای هوشمندسازی را پیدا می‌کند. درواقع حکمرانی داده‌محور متکی به داده‌ کلان، دقیق، صحیح و به هنگام است که به موجب ارائه خدمت شکل می‌گیرد. در موضوع نان این خدمت، پرداخت الکترونیکی بود که در کارتخوان‌های هوشمند رقم خورد؛ بنابراین بنظر می‌رسد این کار در سایر عرصه‌ها هم قابلیت شبیه‌سازی دارد.

دولت هم بی‌توجه نیست و کاملا تمایل دارد که به الگو‌های صرفا اقتصادی مانند آزادسازی قیمت یا درواقع سهمیه‌بندی متکی نباشد؛ چون به اصطلاح، رویکرد‌های صرفا قیمتی یا صرفا مقداری جامعه پذیری یا پذیرش اجتماعی پایین‌تر و آسیب‌های ناخواسته‌ بالاتری دارند. با این حال اگر دولت بخواهد کاملا مسئولانه و با پذیرش سختی در سمت خود، ساماندهی را در قبال سایر اقلام، کالا و خدماتی که مشمول یارانه یا نرخ ترجیحی هستند، داشته باشد، ایده‌ مدیریت هوشمندِ یارانه آرد و نان می‌تواند الهام بخش این موضوع باشد و حتما هم در حال تامل و برنامه‌ریزی است.