آیا روسیه به دنبال احیای نقش تاریخی خود درمنطقه قفقاز جنوبی است؟

خبرگزاری مهر - گروه بین‌الملل: تقابل میان بلوک‌های رقیب در منطقه قفقاز جنوبی پس از برگزاری نشست رهبران ارمنستان و جمهوری آذربایجان در مسکو وارد مرحله جدیدی شده است. پس از پیروزی باکو در جنگ قره‌باغ ۲۰۲۰، وزن ژئوپلیتیکی آذری‌ها در منطقه در مقایسه با سایر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ارتقا پیدا کرده است. در نظم جدید دولت علی‌اف قصد دارد تا با تسلط بر مسیرهای کریدوری «شرق- غرب» و «شمال- جنوب» تبدیل به بازیگر کلیدی در روند شکل‌گیری کریدورهای چینی و هندی شود.

باکو برای پیشبرد این سیاست توسعه‌طلبانه از حمایت بازیگرانی همچون ترکیه، رژیم صهیونیستی، پاکستان و آمریکا برخوردار است. در سوی مقابل ارمنستان با حمایت دولت‌های ایران، هند و روسیه به دنبال مقاومت در برابر توسعه‌طلبی‌های ارضی باکو، حفظ مرز مشترک با ایران و جلوگیری از شکل‌گیری کریدور زنگزور بدون در نظر گرفتن حق حاکمیت ایروان است. با توجه به روند کنونی به نظر می‌رسد دولت پاشینیان به دلیل مشکلات داخلی، بازی در مدار غرب و کسب امتیازات اقتصادی از مسیرهای کریدوری آینده علاقه‌مند به مصالحه با باکو و تن دادن مشروط به برخی خواسته‌های جمهوری آذربایجان است. در ادامه این یادداشت سعی خواهیم کرد تا نگاهی به توافق‌های اولیه و پیشرفت‌های باکو- ایروان در مذاکرات سه‌جانبه مسکو داشته باشیم.

در جست‌وجوی صلح؛ از آرلینگتون تا مسکو

طی چند هفته اخیر کارشناسان حوزه قفقاز شاهد ترافیک دیدارهای مقامات ارشد ارمنی- آذری هستند. نخستین ایستگاه مذاکرات صلح یکی از شهرهای شمالی ایالت ویرجینیا یعنی آرلینگتون بود. جیحون بایراموف وزیر خارجه جمهوری آذربایجان و میرزویان آرارات وزیر امور خارجه ارمنستان برای بحث درباره آخرین وضعیت قره‌باغ، آزادی اسرا، مناقشات مرزی، محدود شدن فعالیت گذرگاه لاچین و اختلاف بر سر چگونگی احداث کریدور زنگزور میهمان آنتونی بلینکن وزیر خارجه آمریکا بودند. پس از برگزاری این نشست وزیرخارجه باکو اعلام کرد که با وجود توافقات حاصل شده در خصوص تهیه پیش‌نویس معاهده صلح اما همچنان دو کشور در زمینه «تعیین مرزها»، «مسیرهای حمل‌ونقل» و «روابط دوجانبه» پیشرفت جدی نداشتند.

«بروکسل» دومین ایستگاه دیدار مقامات ارشد ایروان- باکو است. پس از آغاز بحران اوکراین دولت‌های اروپایی به دنبال یافتن فروشندگان جدید نفت و گاز هستند تا از این طریق بتوانند خلأ کاهش سهم انرژی روسیه را جبران نمایند. عمان، قطر، الجزایر، رژیم صهیونیستی، نروژ، آمریکا و در نهایت جمهوری آذربایجان از جمله کشورهایی هستند که سهم‌شان در بازار انرژی اروپا پس از بحران اوکراین افزایش پیدا کرده است. در ماه ژوئیه «اورزولا فن در لاین»،رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا در سفر به باکو اقدام به امضا تفاهم‌نامه گازی با هدف افزایش صادرات انرژی آذربایجان به بازارهای اروپایی نمود.

براساس مفاد نوشته شده در این تفاهم‌نامه قرار است تا سال ۲۰۲۷ صادرات گاز دریای خزر به قاره سبز به ۲۰ میلیارد متر مکعب افزایش پیدا کند. انعقاد چنین قراردادی در زمینه انرژی به معنای تطمیع بروکسل از سوی باکو به منظور کاهش پشتیبانی سیاسی از ارمنستان و پرداخت بهای حمایت اروپا از شکل‌گیری دالان زنگزور است. در چنین شرایطی قلب اتحادیه اروپا میزبان الهام علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان و نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان بود تا بتواند با دنبال کردن دستور کار نشست «آرلینگتون» مسیری متفاوت از ««مسکو» برای ایجاد صلح در قفقاز جنوبی ایجاد کند. این نشست پنجمین دور از مذاکرات صلح ارمنی- آذری زیر نظر رئیس شورای اروپا بود که در بروکسل برگزار شد.

با وجود تلاش آمریکا و اتحادیه اروپا برای کاهش نفوذ و نقش‌آفرینی مسکو در جمهوری‌های شوروی سابق اما به نظر می‌رسد همچنان بازیگر اصلی در تعیین خط مشی تحولات قفقاز جنوبی، روسیه باشد. براساس اطلاعات منتشر شده از نشست مسکو، ظاهراً دستور کار این جلسه بیشتر متمرکز بر توافق آتش‌بس سال ۲۰۲۰ بوده است. پس از برگزاری نشست آمریکا میان وزرای خارجه آذربایجان و ارمنستان، دیمیتری پسکوف سخنگوی کاخ کرملین گفت که هیچ گزینه «جایگزینی» برای میانجی‌گری در بحران قره‌باغ به غیر از مسیر مسکو و سند آتش‌بس سال ۲۰۲۰ وجود ندارد.

روز پنج‌شنبه ۲۵ مه رهبران ارمنستان و جمهوری آذربایجان برای حل‌وفصل اختلافات باقی مانده در مسکو به مذاکره نشستند. مسدود شدن کریدور لاچین هسته مرکزی مذاکرات پاشینیان و علی‌اف در حضور پوتین بود. در این نشست طرف ارمنی با انتقاد از ایجاد بازرسی از سوی طرف آذری در جاده منتهی به لاچین، خواستار توقف این سیاست از سوی باکو شد. در سوی مقابل الهام علی‌اف با رد این ادعا، گفت که مطرح کردن چنین مطلبی از اساس بی‌پایه است.

با وجود درگیری رهبران دو کشور اما ظاهراً دو طرف بر سر برخی مفاد به توافق‌هایی دست پیدا کردند. به رسمیت شناختن تمامیت ارضی یکدیگر نخستین و مهم‌ترین بند از توافق مسکو است. رئیس جمهور روسیه با مهم ارزیابی کردن این توافق اولیه، سایر موارد اختلافی میان دو کشور را در درجه دوم اهمیت دانست. وی در ادامه خواستار حل‌وفصل مسائل مربوط به حقوق ساکنان ارمنی خانکندی در منطقه قره‌باغ مطابق با چهارجوب‌های بین‌المللی شد. براساس مذاکرات مسکو ارمنستان و جمهوری آذربایجان با امضا دو سند در خصوص تسهیل ارتباطات میان دو کشور و احترام متقابل به تمامیت ارضی یکدیگر گامی مهم در جهت کاهش اختلافات دوجانبه برداشتند.

کریدور زنگزور و منافع قدرت‌های فرامنطقه‌ای

مهم‌ترین متغییر در تحلیل مناقشات حوزه قفقاز جنوبی منافع بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای از اتصال زمینی جمهوری آذربایجان به منطقه نخجوان است. برای ترکیه و اروپا ایجاد کریدور زنگزور به معنای تسهیل مسیر انتقال گاز از دریای خزر به جنوب اروپا است. ایجاد چنین کریدوری می‌تواند با دور زدن خاک روسیه و ایران، مسیر تقریباً امن و دائمی برای انتقال انرژی به اتحادیه اروپا به واسطه شرقی‌ترین عضو ناتو یعنی ترکیه ایجاد کند.

براساس آمارهای منتشر شده از سوی دولت ترکیه دالان زنگزور در مقایسه با خط راه‌آهن باکو- تفلیس- قارص ۳۴۰ کیلومتر نزدیک‌تر است. برای اتصال این خط ریلی از زنگزور به سمت نخجوان سرمایه‌گذاری ۲۰۰ میلیون دلاری برای ایجاد خط ریلی به طول ۲۳۰ کیلومتر پیش‌بینی شده است. به گفته جیحون بایراموف وزیر خارجه جمهوری آذربایجان با راه‌اندازی این کریدور حجم ترانزیت کالا از خاک این کشور بین ۵ الی ۸ تن در سال افزایش خواهد یافت.

در سوی مقابل محور هند- ایران- روسیه- ارمنستان با تمرکز بر خط کریدوری «شمال- جنوب» به دنبال جلوگیری از ایجاد دالان زنگزور بدون در نظر گرفتن منافع سایر بازیگران است. به عبارت دیگر باکو برای ایجاد این خط کریدوری حق ندارد با حرکت «گام به گام» در مناطق مشرف به استان سیونیک ارمنستان تمامیت ارضی و حق حاکمیت این کشور را نقض نماید. همچنین ایجاد اجرای کامل چنین پروژه‌ای سبب قطع اتصال مرز تاریخی ایران- ارمنستان و محدود شدن دسترسی ایران به بازارهای اروپایی خواهد شد. دهلی‌نو نیز با توجه به رقابت حاصل جمع صفر با پاکستان و در عین توجه به حفظ اهمیت کریدور «شمال- جنوب»، مخالف ایجاد مسیر رقیب در حوزه قفقاز جنوبی است. روس‌ها نیز که درگیر بحران اوکراین هستند علاقه‌ای به رسیدن منابع انرژی خزر به بازارهای اروپایی، بدون در نظر گرفته شدن منافع مسکو، ندارند. به بیان دیگر روس‌ها با هدف نیل به توافق صلح با کی‌ف، در کوتاه مدت به دنبال از دست دادن سلاح انرژی‌ها در برابر کشورهای حوزه یوروآتلانتیک نیستند. برنامه‌ریزی روسیه برای ایجاد کنسولگری در قافان ارمنستان نشان دهنده هدف‌گذاری مسکو برای قدم گذاشتن در مسیر ایران برای مقابله با ایجاد یکجانبه دالان زنگزور است.

بهره سخن

با پیروزی اردوغان در انتخابات مه ۲۰۲۳، محور ترکی باکو- آنکارا بیش از پیش بر پیگیری پرونده ایجاد دالان زنگزور پافشاری خواهد کرد و به دنبال تغییر وضعیت ژئوپلیتیکی منطقه به نفع جهان ترک خواهد بود. در سوی مقابل ایروان با توجه به موقعیت نامطلوب داخلی و کاهش حمایت‌های نظامی- امنیتی مسکو از این کشور در وضعیت انفعالی برای پذیرش برخی شروط جمهوری آذربایجان قرار دارد. به عنوان نمونه آنچه از مواضع هفته‌های اخیر پاشینیان برداشت می‌شود آن است که وی تلویحاً با واگذاری روستاهای باگانیس- آیروم، سوفولو، تیگراناشن، برخودارلی، ورین ووسکپار و نرکین ووسکپار موافقت کرده است! اتخاذ چنین سیاستی می‌تواند یکی دیگر از مسیرهای اتصال میان ایران و روسیه را قطع نماید. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد ایران باید با هماهنگی مسکو و دهلی‌نو به صورت دائم تحولات حوزه قفقاز جنوبی را رصد کرده و اجازه شکل‌گیری هیچ مسیر کریدوری بدون در نظر گرفتن منافع تهران را به هیچ بازیگر خارجی ندهد.